“Матбуотдаги тилга оид матнларнинг лингвистик хусусиятлари”

Ezgulik va ozodlik. Xalqimizga xos milliy qadriyatlar (sarlavhaosti izohi).13-14-mart kunlari mamlakatimizda umumxalq hayriya hashari boʻlib oʻtdi. (rukn). Mazmuni matnga singdirilgan.

Gazetalarda kasbga oid turdosh otlarning koʻpchiligi kichik maqola, korrespondensiya yoki lavha janri sarlavhasi sifatida ishlatilgan. Ularning ayrimlari uyushiq boʻlaklar sifatida berilganligi ham e’tiborni tortadi. Masalan: Oʻqituvchi, ustoz, murabbiy. Sarlavhaning quyidagi sarlavhaosti izohi bilan berilishi ham diqqatga sazovordir: Ular hayotimiz ustunlari.

Sarlavhaning matndagi takrori va uyg‘unlik material mazmunini boyitganligini koʻrish mumkin. Ustoz va murabbiylar kuni munosabati bilan yozilgan ushbu kichik maqolada sarlavha matnda quyidagicha ta’sirchan jumlada qaytarilgan: «Ha, oʻqituvchi, murabbiy, ustoz, deb atalmish buyuk nom, oʻchmas unvon sohiblarini hayotimizning tayanch ustunlariga qiyoslasak arzimaydimi?

«Intilish» rukni ostida «Imkoniyat, imtiyoz, samara» sarlavhasi berilgan. Uyushiq boʻlaklar orqali ifodalangan ma’no-mazmun gazetxonni matn bilan tanishiga undaydi.

Gazetada bunday aniq mazmunli, ixcham sarlavhalarning berilishi materialga e’tiborni oshiradi, gazetxonni matn bilan tanishishga undaydi, uni befarq qoldirmaydi. Ayniqsa, ayrim sarlavhalarning mazmunli rukn ostida berilishi ularning reklamalilik va ta’sirchanlik rolini yanada oshirgan. «Tafakkur» rukni ostida «Vaqt» sarlavhali maqola bosilgan. Bu soʻz bir qarashda e’tiborni tortmaydi. Vaqt arabcha soʻz boʻlib, muddat, fursat, payt, lahza kabi ma’nolarni ifodalashini koʻpchilik biladi¹⁹. Lekin rukn va sarlavha uyg‘unligi, vaqt haqida falsafiy fikr yuritilganligiga ishorani koʻrib, maqolani gazetxon mutolaa qila boshlaydi. Vaqtning qadr-qimmati haqidagi falsafiy, nihoyatda teran va foydali fikr-mulohazalar gazetxon adashmaganligini bildiradi. Sarlavha va matn uyg‘unligi ham bunga sabab boʻladi: «Vaqt garchi mavhum hodisa hisoblansa-da, soʻz ustalari unga nisbatan noyob tashbehlar qoʻllab, obrazli ifodalashga urinadi» Bunday sarlavhalarning xususiyatlaridan biri ulardagi ma’noning ijobiy yoki salbiyligiga qarab, turli janrlarda, jumladan, tanqidiy maqolada ham foydalanish mumkinligida koʻrinadi. Ifodalangan ma’no esa matn bilan tanishgach, ayon boʻladi.

Rukn va sarlavha uyg‘unligi matnga ham koʻchgan, ya’ni sarlavha soʻz matnda bir necha bor takrorlagan.

Ba’zi sarlavhalar orasida kundalik hayotimizda koʻp ishlatiladigan soʻzlarning qoʻllanganligini ham koʻrish mumkin. Masalan, sport soʻzi soʻzlashuv nutqida juda koʻplab ishlatiladi. «Kamolot malikalari» rukni ostida berilgan korrespondensiyaga «Sport» soʻzi sarlavha sifatida qoʻyilgan.

Fikrimizcha, ushbu sarlavha e’tiborni tortmaydi. Materialga qisman qiziqish ham rukn tufaylidir. Yoki «Shaxmat» sarlavhasi ham unchalik diqqatni tortmaydi, uni sarlavhaosti izohi yoki rukn bilan boyitish zarurati mavjud.

Gazetalarda mavhum otlar sarlavha sifatida boshqa soʻz - sarlavhalarga qaraganda koʻproq ishlatilgan. Bunday sarlavhalar tub va yasama otlardan tashkil topgan. Mavhum ot-sarlavhalar falsafiy mazmunga boyligi, ixchamligi, emotsional-ekspressiv ma’noga egaligi bilan diqqatni tortadi. Masalan: Ehtirom. E’tibor, imkoniyat, intilish.

Ehtirom soʻzi arabcha boʻlib, yuksak hurmat, izzat-ikrom ma’nolarini ifodalaydi²⁰. Sarlavha sifatida berilgan ushbu soʻzning matn bilan uyg‘unligini ta’minlash va aniqlikni ifodalashda quyidagi sarlavhaosti izohining ham ahamiyati katta: «Xalqaro xotin-qizlar bayrami Kattaqoʻrg‘on shahrida ham keng nishonlandi» . Jurnalist mahorati tufayli ehtirom soʻzining ma’no qirralari uni matn tarkibida qoʻllash va mazmunini singdirish orqali yanada aniq aks etgan.

Quyidagi sarlavhalar ta’sirchanligi bilan e’tiborni tortadi: Shijoat, matonat va mahorat tufayli yuksak natija qoʻlga kiritiladi (sarlavhaosti izohi), Dil soʻzi (rukn). Mazmuni matnga singdirilgan.