Mas’ul muharrirlar: Olimjon Tojiyev



Download 3,59 Mb.
Pdf ko'rish
bet132/240
Sana20.03.2022
Hajmi3,59 Mb.
#502566
1   ...   128   129   130   131   132   133   134   135   ...   240
Bog'liq
Тилшуносликдаги муаммо ва ечимлар 2022 3

 
Annotatsiya: 
Ushbu maqolada Erkin Vohidov she’rlarida qo‘llangan 
muomala-murojaat ifodalovchi undov so‘zlarning uslubiy xususiyatlari haqida fikr 
yuritilgan.
Kalit so‘zlar: 
so‘z, undov so‘z, she’riyat, muomala-murojaat, uslub, tahlil. 
 
O‘zbek she’riyatining yuksak darg‘alaridan biri sanalgan E. Vohidov o‘z 
she’rlarida o‘zbek tili boyliklaridan unumli fiydalangan so‘z ustasidir. Xususan, 
muallif she’rlarini kuzatar ekanmiz, unda muomila-murojaat ifodalovchi undov 
so‘zlardan ham keng foydalanganini ko‘ramiz. Bunday undov so‘zlar anglatgan 


Tilshunoslikdagi zamonaviy yo

nalishlar: muammo va yechimlar
214 
uslubiy ma’no nozikliklarini quyida shoir she’rlaridan olingan misollar orqali ko‘rib 
chiqsak.
So‘ng bor qarab mashinaga,
Yon ko‘zguni uzatdi.
“Oq yo‘l”, dedi, o‘zi ketmay 
Avval bizni kuzatdi.
* * * * 
“Xayr, qamchi bosing, endi 
Toychog‘ingiz hech tolmas.
Bizning eski qumg‘on tugul 
Samolyot ham yetolmas”. 
(“Farg‘ona yo‘llarida” she’ridan) 
Yuqorida keltirilgan she’riy parchada 
oq yo‘l, xayr
kabi nutqiy odat undovlari 
qo‘llangan. Strukturaviy jihatdan 
“Oq yo‘l” 
undovi tarkibli, boisi ikki so‘zdan 
tashkil topgan. 
”Xayr”
undovi esa sodda hisoblanadi. Ikki undov so‘z ham 
xayrlashuv ma’nosini ifodalab kelgan. ”Oq yo‘l” undov so‘zida "Xayr" sòziga 
nisbatan funksional ijobiy bo‘yoq kuchliroqdir. "Oq yo‘l" so‘zi ko‘proq badiiy 
uslubda qo‘llanilsa, "xayr" undovi esa ko‘proq so‘zlashuv uslubida qo‘llanadi. 
Pragmatik jihatdan adibning “oq yo‘l” undovini qo‘llashi lirik qahramonning 
hamrohiga nisbatan g‘amxo‘rligini, boshqalarni hurmat qilish kabi yashirin 
ma’nolarni o‘zida mujassam etadi.
“Xayr”
undov so‘zi esa kesatiq, piching ma’nosida kelgan. Toychog‘ining 
yaxshi chopmasligini bilib turib, hamroxining ustidan yengil kulgi qilib oladi. Eski 
qumg‘on tugul samolyot ham yetolmasligi bilan piching qiladi.
“Bo‘ri chaqirgan majlis va beodob ot haqida latifa” she’rini olaylik.
Qo‘y ko‘z yosh to‘kdi ba’rab,
Isyon qilmadi lekin.
Ketarkan ma’yus qarab,
“Rahmat” deb qo‘ydi sekin.
* * * * 
Lekin unga tan berib 
Ichida “qoyil” dedi.
Quyon, echki va qo‘yni 
Aytgan vaqtida yedi.
Adib yuqoridagi hangomada 
qoyil, raxmat
kabi tuzilishi jihatidan sodda 
tashakkur undovlardan foydalanadi. Bilamizki, 
bo‘ri
hamma vaqt o‘zidan ojiz 
hayvonlarga zug‘um qiluvchi yirtqich hayvon sifatida asarlarda ishtirok etuvchi 
obraz hisoblanadi. Bechora 
qo‘y
joni omon qolishini eshitib sekingina “rahmat” 
aytib ketmoqchi bo‘ladi.


Tilshunoslikdagi zamonaviy yo

nalishlar: muammo va yechimlar
215 
Lekin she’r mazmunini pragmatik jihatdan tahlil qiladigan bo‘lsak, “rahmat” 
undov so‘zi qo‘yning qo‘rquv ostidagi minnatdorchiligini va shu bilan birgalikda 
bo‘ri ruxsat bergani bilan bundan keyin unga omonlik baribir yo‘qligini oldindan 
prognozlayapti, bu bilan inferensiya hodisasi yuzaga chiqmoqda. Lekin bo‘ri otning 
aqliga ichida
“qoyil”
undov so‘zini aytadi. Bu yerda ekspressiv tagma’no yuzaga 
kelgan.
Qay oliy makonga safar qilmayin 
Qay yiroq sohilga eltmasin qismat,
“Assalomaleykum!” deya jilmayib 
Bir o‘zbek qondoshim qarshilar albat. ; 
Yuqoridagi 
Vatan 
madhi 
kuylangan 
she’rni 
olaylik. 
Ijodkor 
“Assalomaleykum” undov so‘zini qo‘llash orqali o‘zbek millatiga xos milliy 
koloritni ochib bera olgan. (Assalomaleykum) undov so‘zi tuzilishiga ko‘ra tarkibli, 
chunki adib ikki so‘zni qo‘shish (assalomu alaykum) orqali kundalik nutqiy 
undovidan foydalangan. Semantik jihatdan salomlashish undovi hisoblanadi. 
Salomlashish undov so‘zlari ko‘p ( salom, xayrli tong, xayrli kun, xayrli kech va h. 
k). Biroq E. Vohidov aynan( assalomaleykum) undovini ishlatishi bilan o‘zbek xalqi 
o‘zining go‘zal tarbiyasi orqali dunyoning eng chekka o‘lkasida ham ajralib turishini 
ko‘rsatib bergan.
Uchar edim g‘oyat tez, baland,
Onam pastda, kenglikda qolib- 
Qo‘l silkirdi: oq yo‘l, bolajon. 
Yuqoridagi she’rda ishtirok etgan 
oq yo‘l
undov so‘zi tuzilishiga ko‘ra tarkibli, 
mazmunan xayrlashuv ma’nosini bildiradi. Mitti bolakayning tushida osmonda 
uchib ketayotgani va pastda esa onasi unga oq yo‘l tilayotgan holati keltirilgan. 
Oq 
yo‘l
ijobiy funksional bo‘yoqqa ega undov so‘zdir. 
Oq yo‘l
undov so‘zi (bolajon) 
undalmasi bilan birgalikda kelib, kichraytirish, erkalash, bolaning kelajagi 
porloqligiga bòlgan ishora sifatida yashirin tagma’nolarni ifodalashga xizmat qilgan.


Tilshunoslikdagi zamonaviy yo

nalishlar: muammo va yechimlar
216 

Download 3,59 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   128   129   130   131   132   133   134   135   ...   240




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish