Mas’ul muharrirlar: Olimjon Tojiyev

Adabiyotlar: 
1. O‘tkir Hoshimov. “Ikki karra ikki besh”. T. 2001. 148-b.
2. O‘tkir Hoshimov. “Dunyoning ishlari”. T. 2002.
XIAZMNING BADIY NUTQDAGI VAZIFALARI
(Usmon Azim she’rlari ijodida) 
Parpiyeva Madina Ashurali qizi 
Andijon davlat universiteti o‘zbek tili va adabiyoti yo‘nalishi II kurs magistranti 
Annotatsiya
: Ushbu maqolada Usmon Azim she’riyatida alohida o‘rin olgan 
xiazm va uning vazifalari haqida fikr yuritamiz.
Kalit so‘zlar
: parallelizm, xiazm, inkorli parallelizm.
Аннотация
:В данний статье мы рассматриваем хиазм и его функциб 
занимающие особое место в поезии Осмон Азима.
Annotation
: In this article, we consider the chiasm and its funksions, wchich 
have a special place in the poetry of Osman Azim.
Sintaktik paralleizm she’r misralarida bir-biriga yaqin yoki bir xil birliklarni 
takrorlanib qo‘llanishidan paydo bo‘ladi.
-Aybsizligim –bir o‘limga teng,
Men uchun ham jallod, dor qurgin.
Hamma gunoh qildi-ko‘rdim men,
Hamma gunoh qildi-jim turdim… 
(Tush) 
Sintaktik parallelizmning murakkab ko‘rinishlari ham bo‘lib, ular: xiazm va 
inkorli parallelizmdir. Xiazm –bu so‘zlarning qisman yoki to‘la teskari 
takrorlanishidir. Inkorli paralleizm esa avvagi bo‘lakni inkor qiluvchi turdir. 
1
She’r yozaman -sevgi,
She’r yozaman –nafrat.
(Parellel chiziqlar) 
1
Адабиётшунослик луғати (Хаммуалиф).-Т.:Академнашр. 2010.-Б.21.4-215 

---

Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
208 
Yuqoridagi misralarda she’r yozaman sevgi – lirik qahramon ham sevgi bilan, 
ham nafrat bilan yozadi. Bu his-tuyg‘ularini o‘quvchiga yuqtirish uchun sintaktik 
paralleizmdan foydalangan. Sintaktik konstruktsiyalar bu yerda (she’rni sevgi-
muhabbat bilan yozaman) to‘ldiruvchi, kesim takroridan yuzaga kelgan. Bu yerda 
ega-tushib qolgan, egani esa kesimdagi shasx-son qo‘shimchalari orqali aniqlab 
olamiz. To‘ldiruvchi esa belgisiz qo‘llangan. Ikkichi misrada esa birinchi misraga 
zidlik munosabati ifodalangan.
“Xizam poetik nutqda quyidagi vazifalarni bajaradi: 1) Uslubiy-semantik 
vazifa. Bunda ikki komponent mazmuni o‘zaro zidlik kasb etadi, yoki aksincha, bir- 
birini mantiqiy to‘ldiradi. 2. Ekspressiv vazifa. Bunda o‘quvchi yoki tinglovchiga 
zavq bag‘ish, fikrni tez va uzoq vaqt esda saqlab qolishga xizmat qilish nazarda 
tutiladi. 3. Evfonik vazifa. Xizamni yuzaga keltirayotgan bo‘laklar o‘zaro o‘rin va 
vazifa jihatidan almashinganda ohang ham shunga mos ravishda almashinib 
boradi”
1
.
Meni seving,
Mendan nafratlaning – 
Boshqasiga ruxsat bermayman.
(Parellel chiziqlar) 
Xizamning uslubiy - semantik vazifasiga ko‘ra o‘zaro zidlik yoki mantiqan 
bir- birini to‘ldirish vazifalarini bajaradi. Yuqoridagi misrada xuddi shuni 
ko‘rishimiz mumkin. Birinchi misra va ikkinchi misra ma’no munosabati jihatidan 
o‘zaro zidlangan. Zidlik hosil qilgan konstruktsiyalar bular: “ Meni seving- mendan 
nafratlaning “. Bundan tashqari sintaktik paralleizm boshqa stilistik figuralar bilan 
ham birga qo‘llaniladi.
Quyidagi misrada esa biz xizamning ekspressiv vazifasi ko‘zga yaqqol 
namoyon bo‘ladi. Ya’ni o‘quvchi lirik qahramon holatini zavq bilan tinglaydi, shu 
holatni esa xotirada uzoq muddatga muhrlaydi 
Oxista-oxista yog‘adi yomg‘ir,
Oxista –oxista qo‘zg‘alar shamol 
Oxista-oxista to‘kar yumshoq nur 
Bulutlar bag‘ridan ko‘ringan hilol.
(Oxista-oxista yog‘adi) 
Kecha –uzun. Kecha –cheksiz.
Kecha –g‘alayon.
Xavotirda farzandini 
Quchoqlar cho‘pon! 
(Bezovta tun) 
1
Mamaziyayev O.X. “O‘zbek poetik nutqida xiazm va gradatsiya.-Farg’ona,NDA,-2004. 

---

Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
209 
Mirsalarda xiazmni hosil qilayotgan bo‘laklar o‘zaro o‘rni va vazifalari 
jihatidan almashinganda ohang ham almashinilib boradi.
Usmon Azim she’riyatida sintaktik paralleizm va uning bir turi bo‘lgan 
xiazmda shoir o‘z o‘rnida shunday mohirona qo‘laganki, ohongdorligi bilan, o‘ziga 
jalb qilishi bilan kitobxon xotirasida muhrlanadi.