Mas’ul muharrirlar: Olimjon Tojiyev

Физик ҳодиса – психик ҳодиса типидаги кўчим 

---

Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
110 
Масалан:
 Совуқ мозоримдан ўпич сўрайди. (Ҳ. Аҳмедова) 
Бу мосолдаги кўчим
“совуқ”
сўзи орқали ҳосил қилинган бўлиб, 
метафораланаётган сўз – мозор, метафорик сўз – совуқ, тема – ёқимсиз. Кўчим 
асосини белгилаш учун эса “совуқ” сўзини семаларга ажратамиз: 
Совуқ – 1) табиий ҳодиса; 
2) ёқимсиз; 
3) белги ифодалайди.
Умуман олганда, “совуқ” сўзи яна бошқа кўчимларни ҳам ифодалайди. 
Масалан, “совуқ одам”, “совуқ гап” каби метафорик бирикмаларни мисол 
қилиш мумкин. Демак, 
совуқ
сўзи билан боғлиқ метафораларни учратиш 
қийин эмас. Келтирилган мисолдаги кўчим асосини (қиёсни) 2-сема 
белгилайди, яъни мозор ёқимсиз бўлади, албатта. Ёқимсиз семаси мозор сўзи 
билан мутаносиб келади ва шу жиҳатдан кўчим асосини ташкил этади. Совуқ 
физик ҳодиса, ёқимсиз мозор дейилганда биз руҳий бир ҳолатни ҳис этамиз. 
Шунинг учун бу кўчимни физик ҳодиса – психик ҳодиса турдаги кўчим деб 
ажратамиз. Бу кўчим метафора унсурларининг ўзаро муносабатига кўра асос 
метафора, экспресив, номунтазам, луғавий метафорадир.
Юқорида келтирилган мисоллар муаллифлар томонидан қўлланган 
бетакрор ва оригинал бадиий тасвир воситасидир. Бу каби метафоралар бошқа 
асарларда кам учрайди.
Демак, меътафорик маънонинг моҳиятини, яъни қандай асосга кўра сўз 
маъносининг кўчганлигин (конкрет ёки абстракт ҳолатда) аниқлаш метафора 
асосини тушинишда муҳим аҳамиятга эга бўлган жараён бўлиб, тадқиқотчидан 
нарсалар орасидаги (кенг маънода) ўхшашликни билишга ундайди.
НЕЙРОЛИНГВИСТИКА АСОСЛАРИ 
 
Набиева Дилоро Абдулҳамидовна 
филология фанлари доктори, профессор