|
10
ABU RAYXON BERUNIY QOMUSIY OLIM
Ibadullayeva Fazilat
Qo‘shko‘pir tumani 11-son maktabning kimyo fani o‘qituvchisi
Annotatsiya. Ushbu maqolada qomusiy olim Beruniyning ilm fanga qo;shgan hissasi aytib
o‘tilgan. Muhim asarlari, qilgan kashfiyotlari keltirilgan.
Kalit so‘zlar; fan, falakiyot, riyoziyot,tadqiqot, Eduard Zaxau, Paul Kale, Ferdinand
Vyustenfelds,meneral, geologiya.
O‘rta Osiyodan insoniyat tamadduni taraqqiyotiga ulkan xissa qo‘shgan ensiklopedist olimlar,
mutafakkirlar, davlat arboblari etishib chiqqan. Aniq tabiiy fanlarga xissa qo‘shgan olimlardan biri
bu Abu Rayxon Beruniydir. U 973 yilda qadimgi Kat xozirgi Beruniy shaxrida tug‘ilgan. Ulug‘
o‘zbek mutafakkir olimi o‘rta asrlarning buyuk daxolaridandir. U falakiyot, fizika, riyoziyot,
madanshunoslik fanlarini puxta egallagan. Bu fanlar taraqqiyotiga qo‘shgan xissasi bilan uning
nomi dunyo fanining buyuk siymolari qatoridan o‘rin oldi.
Uning qalamiga mansub yuzlab noyob asarlar ichida bizning davrimizgacha saqlanib o‘z
bebaxo axamiyatini yo‘qotmay bugungi avlod uchun o‘rganish manbai bo‘lib kelayotgan asarlari
juda ko‘p. Bular jumlasiga: “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”, “ Xorazmning mashxur
kishilari”, “Saydana”, “Hindiston”, “Ma’sud qonuni”, ”Mineralogiya”, ”Astronomiya kaliti”,
“Ibn Sino bilan yozishmalar”, ”Foydali savollar va to‘g‘ri javoblar” singari kitoblarini kiritish
mumkin. Beruniy asarlarida ko‘p asrlardan buyon sharq-u g‘arbda keng tarqalgan bo‘lib ular
yuksak qadr topgan.
Beruniyning 152 kitob va risolalaridan 28 asarigina bizgacha etib kelgan. Beruniy
madaniyat va ilm fanning keng tarqalishiga katta e’tibor bergan. Beruniyning asarlari sharq
madaniyatining rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. So‘ngi asrlarda arab, fors tillarida yozilgan
Bayxaqiyning(Istoriya Masuda), SHahrizo‘riy Kiftiy, YOqut Xamaviyning (Mujam ul udabo)
, Tabriziy, Suyutiy, Qavziniy Tusiy, Muxammad ibn Mansur al-Allomiy, al-Xurosoniylarning
asarlarida Beruniy xaqida malumotlar keltirilgan. Abul Fazl Bayhaqiy shunday yozgandi: Ustoz
Abu Rayxon Beruniy narsalar mohiyatini tushunishda, geometriya va falsafada shunday bilimdon
ediki, uning zamonida unga teng keladigan boshqa kishi bo‘lmagan- deb unga yuksak baxo
bergan.
Abu Rayxon Beruniyning qator asarlari bo‘yicha mamlakatda va chet ellarda katta ilmiy
izlanishlar olib borilgan va bu jarayon hozir xam davom etmoqda. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki,
Beruniy asarlarini o‘rganish XX- asrda Berlin universiteti proffessori Eduard Zaxau
tomonidan boshlab berilgan. U Beruniyning “ Osor-ul boqiya” (Qadimgi xalqlardan qolgan
yodgorliklar) kitobini 2 tomda 1867-1878- yillarda “SHarq xalqlari xronologiyasi “ nomi
bilan Germaniyaning Laynsig shahrida nashr qildirgan. Tarjima va tadqiqotlar jarayonida u
matematika va astronomiyaga oid tarjimalarda Ferdinand Vyustenfelds yordami bilan amalga
oshirgan. XX-asr boshlariga kelib Zaxauning shogirdi fizika professori Eylxard Vidman
islom ilm fani va madaniyati tarixida Beruniyning tutgan o‘rnini o‘rganib uning 17 ta asarini
nemis tiliga tarjima qiladi. Vidman astronomik olim Karl SHoy bilan birgalikda “Qonuniy-qal
Masudiy” asari ustida ishladi va “Beruniyning trigonometrik teoremasi” nomli kitob yozdi.
Ushbu kitob YUlius Ruska va Xaynrix Vilaytner tomonidan 1927-yilda Xannoverda 12
bob va 108 bet xajmda nashr qilindi. 30- yillarga kelib Paul Kale olimga tegishli asarlarni
o‘rganish maqsadida “Al-Beruniy” nomidagi tadqiqot markazini ochdi. Ushbu markazning
ochilishi olimning asarlari ustida olib borilayotgan ilmiy izlanishlarning yanada kuchayishiga
sabab bo‘ldi. 1930-1940- yillarda Leningrad ( xozirgi Sank- Peterburg) da Beruniy markazi
o‘z ishini boshladi va 1950-yillarda Beruniy nomli maqolalar to‘plami nashrdan chiqdi.
Amerikalik fan tarixchisi Sarton XI asrni “Beruniy asri” deb tariflab, uning faoliyatiga
xaqqoniy baxo bergan. Beruniy ilmiy masalalarda xam, tarixiy voqea xodisalarda xam, o‘z
zamondoshlariga baxo berganda xam o‘ta xolislik va xaqqoniylik bilan fikr yuritgan. SHu
bois xam u xayotda ko‘p aziyatlar chekkan. Xatto umrining oxirida turmush qiyinchiliklariga
duchor bo‘lgan, ammo xar qanday og‘ir sharoitga qaramasdan e’tiqodidan qaytmagan uning o‘z
ma’naviy idealiga naqadar sodiq bo‘lganidan dalolat beradi.
Abu Rayxon Beruniyning ilmiy me’rosi barcha davrda kadrlanib urganilib kelmokda.
421
10
Uning yaratgan asarlari bugun xam urganilib ilmiy jixatdan tadkik etilib kelinmokda. U Ulug‘
mutafakkir, o‘rta asrlarning buyuk daxosidir. Uning buyukligi ilm fanga qo‘shgan beqiyos ilmiy
merosidadir. Uning asarlari butun dunyoga ma’lum va mashhur. Biz shunday buyuk siymolarning
avlodi ekanligimizdan faxrlanamiz va ularning munosib izdoshlari bo‘lishga xarakat qilamiz.
Xulosa qilib shuni aytish kerakki Beruniy ilm fanning deyarli barcha soxalari bilan shug‘ullangan
va jaxonshumul tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan yirik kashfiyotlar qilgan qomusiy olim edi. U
kashf qilgan yangiliklarni ichida ”geologiya soxasi qatlamlarning vujudga kelish nazaryasini”,
”Menerallarning solishtirma og‘irligini”, ”Er sharining o‘z o‘qi atrofida aylanishini”, ”Dengizlar
nazaryasini” tabiy fanlar nazaryasida muhim deyshimiz mumkin. Beruniy tibbiyot sohasiga
oid ”Saydana” asarida o‘simlik, hayvonot, madanlardan tayyorlanadigan 1000 dan ortiq dorivor
moddalarni ta’riflab bergan. Shunday ekan biz Beruniy bobomizni buyuk tarixchi, kimyogar,
fizik, matematik,dorishunos deb atashimiz mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. М.Матниёзов. Хоразм ва Хоразмликлар тарих кўзгусида.Урганч- 2011, 32б
2. Аҳмедов Б. Ўзбекистоннинг атоқли тарихшунос олимлар. Чўлон, Т-2003
3. Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари. Ўқитувчи, Т-2001
422
Do'stlaringiz bilan baham: |
