Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф

Океан 
рифтлари. 
Океан 
пўстида 
рифтлар 
ўртаокеан 
тизмаларининг марказий қисмида жойлашган бўлади. Уларда янги 
океан пўстининг шаклланиши амалга ошади. Ўртаокеан тизмаларининг 
умумий узунлиги 60 минг километрдан ортиқ. Уларда кўпчилик 
гидротермал булоқлар жойлашган бўлиб, океанга ички ҳароратнинг 
анча қисмини ва эриган элементларни олиб чиқади. Юқори ҳароратли 
булоқлар 
қора чекувчилар
деб номланган, улар билан рангли 
металларнинг бой заҳиралари боғлиқ.
 
Континентал рифтлар. 
Континентнинг парчаланиши унинг 
муайян қисмида рифт ҳосил бўлиш билан бошланади. Бунда пўст 
юпқалашади ва очилади, магматизм бошланади. Узилмалар тўплами 
билан чегараланган ва чуқурлиги бир неча юзлаб метрларга борувчи 
узун 
ботиқликлар 
шаклланади. 
Бундан 
кейин 
ҳодисалар 
ривожланишининг икки варианти бўлиши мумкин: ё рифтнинг 
кенгайиши тўхтайди ва у авлакогенга айланиб, чўкинди жинслар билан 
тўлиб қолади ёки континентларнинг очилиши давом этади ва океан 
пўсти шаклланади. 
Трансформали чегаралар
. 
Литосфера плиталари параллел 
йўналишда, аммо турли тезликда ҳаракатланаётган жойларда 
трансформали ер ёриқлари - океанларда кенг ва континентларда кам 
тарқалган улкан силжималар ҳосил бўлади. 
Литосферанинг бутун қалинлигини кесиб ўтган силжимали ер 
ёриқлари трансформали ер ёриқлари дейилади. Океанларда транс-
формали ер ёриқлари ўртаокеан тизмаларига (ЎОТ) перпендикуляр 

---

214 
ўтади ва уларни кенглиги ўртача 400 км бўлган сегментларга парча-
лайди (59-расм). 
Тизманинг 
сег-
ментлари 
орасида 
трансформали 
ер 
ёриғининг фаол қисми 
жойлашган. Бу жой-
ларда доим зилзилалар 
ва тоғ ҳосил бўлиш 
жараёнлари 
кузати-
лади, ер ёриғининг 
атрофида кўплаб таянч 
структуралари – уст-
сурилмалар, бурмалар ва грабенлар шаклланади. Натижада ер ёриғи 
зонасида мантия жинслари очилиб қолади. 
ЎОТ сегментларининг ҳар иккала томонлари бўйлаб трансформали 
ер ёриқларининг пассив қисми жойлашган бўлади. Уларда фаол 
ҳаракатлар кечмайди, аммо улар океанлар туби рельефида узоқларга 
чўзилган ўртаси ботиқ тепаликлар билан яққол ифодаланган.