Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф

Водийларининг асимметрияси.
Дарё водийларининг бетлари 
симметрик ёки асимметрик бўлиши мумкин. Кўп ҳолларда бетларидан 
бири нишаб ва баланд, иккинчиси кенг ва паст нишабликдаги 
асимметрик водийлар кузатилади. Ўзан нишаблиги юқори бўлган бетга 
томон сурилган бўлади. Дарё водийлари кўндаланг кесмасининг бундай 
асимметрияси қуйидаги сабаблар туфайли вужудга келиши мумкин: 
- ер шарининг ўз ўқи атрофида айланиши билан боғлиқ сайёрар; 
- тектоник; 
- экзоген жараёнлар фаолияти. 
Ер юзасининг барча жойларида Ернинг айланиши билан боғлиқ 
Бэр - Бабинэ қонуни бўйича меридионал йўналишда оқувчи барча 
дарёларнинг водийси асимметрик тузилишга эга бўлади. Бунда 
шимолий яримшардаги дарёлар водийнинг ўнг бетини, жанубий 
яримшардагилар эса чап бетини кўпроқ ювади (Кориолис қоидаси). 
Бундай дарёлар ўзининг ривожланиши давомида ўнгга сурилади. Шу 

---

351 
туфайли уларнинг ўнг бети баланд ва тик, чап бети эса кенг, супаланган 
бўлади. Бундай асимметрия Волга, Днепр, Дона, Об, Енисей, Лена 
сингари йирик дарёларнинг водийларида яққол кузатилади.
Водийларнинг асимметрияси тектоник сабаблар туфайли ҳам 
келиб чиқиши мумкин. Бундай структуравий асимметрия бир томонга 
қияланиб ётувчи қатламлар бўйича оқадиган дарёларда кузатилади. 
Водийларнинг асимметрияси уларнинг ҳар иккала бетида 
ювиладиган тоғ жинларининг эрозияга турлича бардошлиги туфайли 
ҳам шаклланади (128-расм).
Дарё 
водийлари 
антецедентли 
ва 
қўшиб 
олувчи 
бўлиши 
мумкин. 
Антецедентли - бу дарё 
қирқиб ўтадиган структура 
шаклланмасдан 
олдин 
ривожланган водийдир. Бунда 
структура қандай тезликда 
ўсса, уни дарё шу тезликда 
қирқади. 
Дарё 
бошланишидаги 
қўшиб олиш бир-бири томон 
прогрессив 
ўсиб 
борувчи 
дарёларда кузатилади. Масалан, Ортолой тизмасидаги Терсоғар сойи 
иккига бўлиниб, бир тармоғи жанубга қараб оқиб, Олтиндарада 
Муксувга қуюлади. Иккинчи тармоғи эса шимолга қараб оқиб, 
Қизилсувга қуюлади. 
Дарёларнинг геологик иши натижасида ҳосил бўлган рельеф 
шаклларидан энг йириклари водийлар ва ҳавзалардир.