Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф

Литосфера плиталари ҳаракат тезлигини ўлчаш.
Литосфера 
плиталари ҳаракат тезлигини ўлчашнинг бир қанча усуллари мавжуд. 
Қайноқ нуқталар билан боғлиқ вулканлар плиталар орасидаги чегарадан 
анча узоқда жойлашган бўлиши мумкин. Бунинг сабаби шундаки, 
қайноқ нуқталар вулканизми плиталар чегарасида кечадиган 
жараёнларга боғлиқ эмас. Қайноқ нуқталарнинг вулканизми мантияда 
кечаётган чуқурлик жараёнлари билан боғлиқ. Тинч океанининг 
марказий қисмида жой-лашган Гавай ороллари қайноқ нуқталардаги 
вулканизм фаолияти натижасида ҳосил бўлган. Тинч океани архипелаги 
оролларининг жойлашиши шуни кўсатадики, Тинч океани плитаси 

---

217 
қайноқ нуқталар тизимига нисбатан шимолий-ғарбга қараб силжимоқда. 
Кауаи вулкани бундан 3,1 млн йил илгари плитанинг шу қисми бевосита 
қайноқ нуқта устида жойлашган вақтда ҳосил бўлган. Шундан буён бу 
орол 600 км масофага силжиган. Бу Тинчокеани плитасининг қайноқ 
нуқтага нисбатан йилига 11-12 см тезлик билан силжиётганлигини 
билдиради (61-расм). 
61-расм. Литосфера плиталарининг ҳаракат тезлиги
.
Литосфера плиталари сурилишининг нисбий тезлигини океан 
пўстининг ёши ҳақидаги маълумотлардан фойдаланиб ҳам ҳисоблаб 
топиш мумкин. Тинч океанининг жанубий қисмида ўртаокеан 
тизмалари бўйлаб океан пўстининг ёши 48 млн йил бўлган 3700 км лик 
зонаси жойлашган. Бу иккита литосфера плиталари 48 млн йил 
давомида 3700 км масофага силжиганлигини кўрсатади. Демак 
плиталарнинг сурилиш тезлиги йилига 7,7 см ни ташкил этади. Бу 

---

218 
маълумотлар кейинчалик юқори аниқликдаги асбоблар (JPS) билан ҳам 
тасдиқланди. 
Литосфера плиталарининг силжишидаги максимал нисбий тезлик 
Тинч океанида қайд этилган. Тинчокеани ва Наска плиталари бир-
биридан йилига 17 см тезликда узоқлашмоқда. Шимолий Америка ва 
Евросиё плиталарининг бир-биридан узоқлашиш тезлиги йилига 2 см ни 
ташкил этади.