Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф. Тақризчилар

10.5. Балчиқли вулканлар


Бизга маълум бўлган вулканлар ичида балчиқли вулканлар ҳам бор. Уларнинг маҳсулоти суюқ, балчиқ аралаш сув ва газдан иборат бўлади. Балчиқли вулканлар Сицилия, Янги Зеландия оролларида, Марказий Америкада, Апшерон, Таман ва Керч яриморолларида, Сахалинда ва бошқа жойларда учрайди. Балчиқли вулканлар ер қатламлари ичидаги газ ва буғларнинг турли ғовак қатламлардан ўтиб, улар орасидаги гилли жинсларни юмшатиб, ёпишқоқ балчиққа айлантириши натижасида вужудга келади.
Нефт конлари бор минтақалардаги балчиқ вулканлар ўзидан кўп миқдорда углеводород ажратиб чиқаради. Отилиб чиқаётганда ҳарорати паст бўлади.
Балчиқ вулканизм - бу вулканизм вилоятларининг тектоник ривожланиши ҳамда заминнинг нефтгазлилиги билан чамбарчас алоқада бўлган жуда қизиқарли ва сирли табиат ҳодисасидир. Бундай вулканларнинг ҳосил бўлиш механизми жуда мураккаб ва ҳозиргача номаълум. «Балчиқ вулкан» атамаси узоқ вақт мунозарали бўлиб келган ва геологик адабиётларда кейинги даврлардагина ўрин олди. Ерда маълум бўлган балчиқ вулканларнинг умумий сони 700 дан ортиқ. Уларнинг анча қисми Кавказда жойлашган.
Грифонлар – бу баландлиги 3 м гача борадиган, одатда 1,5 м атрофида бўлган ўзига хос мини-вулканлардир. Грифонлар ер юзасига ил, газ, сув, нефтни олиб чиқади, аммо уларда тоғ жинсларининг қаттиқ бўлаклари учрамайди. Одатда улар турли консистенцияга – қаймоқсимон қуюқ эритмадан суюқ сопка илигача эга бўлади (94-расм).
Вулкан отилишидан олдин кратер ғови анча кўтарилади, балчиқ ва газлар чиқабошлайди ҳамда қарсиллаган овоз эшитилади. Бу белгилар хавфли жойдан олдиндан чиқиб кетиш имкониятини яратади. Балчиқ вулканнинг куч билан отилиши – бу ер қаърида тўпланиб қолган углеводород газлари бўлиб, босимдан қутулиб дарзликлар бўйлаб ер юзасига интилишидир. Ер юзасида улар ўз-ўзидан ёниб кетади. Бунда аланга баландлиги 500 м, ёниш ҳарорати 1200°С га етиши мумкин. Олов билан бирга осмонга кўп миқдорда балчиқ, тоғ жинсларининг бўлаклари ва сув отилиб чиқади. Бу вулкан отилишининг ажойиб манзараси ҳисобланади (95-расм).