Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф. Тақризчилар

Босимли қатлам сувлари Франциянинг Артуа провинциясида XII асрда дастлаб ўзи оқиб чиқуви сув топилган жой номи билан артезиан сувлари деб ҳам аталади. Улар сув ўтказмайдиган қатламлар орасидаги сувли горизонтларда тўпланади ва бу горизонтларнинг сувга тўлиқ тўйиниши туфайли гидростатик босим ҳосил қилади. Одатда артезиан сувларининг горизонтлари кенг майдонларни эгаллаб, анча чуқурликларда ётади.

137-расм. Ер пўстида турли ерости сувларининг жойлашиш схемаси: а- сизот сувлари; б - верховодка; в - грунт сувлари; г, д - қатлам сувлари; 1 - тупроқ-ўсимлик қатлами; 2 - сув ўтказувчи қатлам; 3 - ярим сув ўтказувчи жинслар; 4 - сув ўтказмайдиган қатлам; 5 - гравитацион сув; б - грунт сувларининг сатҳи.

Босимли қатлам сувларининг шакл-ланиши учун қулай шароитлар бўлиб ер пўстининг ботиқ структуралари (муль-далар, синеклизалар, тоғолди ва тоғэтаги ботиқликлари) ёки қатламларнинг қия (моноклинал) ётиши ҳисобланади. Бирин-чи ҳолда қатламлар товоқсимон буклан-ган, иккинчи ҳолда эса бир томонга қияланган бўлади (138-расм).
Босимли сувларнинг озиқланиш вилоятлари асосий тарқалиш майдонларидан гипсометрик баландда жойлашган бўлади. Шунинг учун ҳам сув ўтказувчи қатламга кираётган сув нишаблик бўйича ҳаракатланиб, бутун қатламни тўлдиради ва гидростатик босимга эга бўлади. Артезиан сувларининг тўйиниш ва сарфланиш жойлари орасидаги асосий тарқалиш майдони босим ҳудуди дейилади.

138-расм. Қатламлар ботиқ (I) ва қия (II) ётгандаги артезиан ҳавзасининг кесмаси: а - тўйиниш вилояти; б - босим вилояти; в - сарфланиш вилояти; Н₁ ва Н₂ - босим; М- артезиан сув қатламининг қалинлиги; 1 - сувли жинслар; 2 - сув ўтказмайдиган жинслар; 3 - пьезометрик сатҳ. Стрелкалар билан артезиан сувларининг йўналиши кўрсатилган.

Артезиан сувларининг режими деярли доимий бўлади. Пьезо­метрик сатҳи фасллар бўйлаб кам ўзгаради, суви тозалиги билан фарқ қилади. Босимли қатлам сувлари артезиан ҳавзалари деб номланувчи кенг майдонни қамраб олади.

Ерости сувлари доим ҳаракатда бўлади ва гравитация қонунларига мувофиқ ҳолда озиқлантириш вилоятларидан сарф бўлиш жойлари томон аста-секин оқади. Уларнинг ҳаракати сув ўтказувчи жинслар орқали фильтрация (сизиб ўтиш) характерига эга бўлади. Одатда ерости сувлари бир-бирига параллел йўналишда ғоваклар ва кенг бўлмаган дарзликлар бўйлаб ҳаракатланади. Бундай ҳаракат ламинар ҳаракат дейилади. Баъзан ерости сувлари карст бўшлиқлари бўйлаб ҳаракатланганда уларнинг ҳаракати дарё оқимларидагидек турбулент хусусиятга эга бўлиши мумкин.
Қумли жинсларда ерости сувларининг ҳаракат тезлиги 0,5 дан 12 м/сут гача, гравий ва ғўлактошларда 20-30 м/сут, карстлашган оҳактошларда эса ошиб, суткасига 100 м га етиши мумкин.
Ерости сувларининг сув сарфи (дренаж) табиий шароитларда булоқлар ва чашмалар шаклида амалга ошади. Одатда улар дарё водийларида, жарларда, кўл ва денгизларнинг соҳилларида, рельефнинг бошқа пасткамликларида жойлашган бўлади.
Тошкент минерал суви синклинал структурани ташкил этувчи бўр даври қумларидан (1800-1850 м чуқурликдан) босим туфайли отилиб чиқади.