Mashinasozlik ishlab chiqarishini avtomatlashtirish

 
4 – AMALIY ISH 
TERMOPARALARNI O‘LCHASH XATOLIKLARINI KAMAYTIRISH 
USULLARINI O‘RGANISH 
 
Ishning maqsadi: 
tugunlarda kuzatiladigan termoelektr hodisalar bilan 
tanishish va termoparani o‗lchash xatoligini, doimysini aniqlash. 
Nazariy qism. 
 
1797  yilda  italiya  olimi  Volta  chiqish  ishlari  har  xil  bo‗lgan  turli  jinsli 
metallar  bir–biriga  tegizilganida  ularning  uchlarida  potensiallar  ayirmasi  vujudga 
kelishini aniqladi. U shunday metallar qatorini tuzdiki, (Al, In, Sn, Cd, Pb, Sb, Bi, 
Hg, Fe, Cu) har bir metall o‗zidan oldingisiga nisbatan musbat zaryadlanib, tugun 
potensiallar  ayirmasi yig‗indisi 0,1 - 10 V chamasiga etadi. (1-rasm)  
 Chiqish    ishlari  farqli  bo‗lgan  (A
1
2
)  ikki 
metal  kontaktga  keltirilsa,  ularning  sitrtidagi 
elektr  qatlamlari  usma-ust  tushib  ,  birinchi 
metalldagi  elektronlar  ikkinchisiga  o‗tib  ,  uning 
energetic  sathlarini  to‗ldira  boshlaydi.  Har  ikki 
energetic 
sathlari 
tenglashganda 
dinamik 
muvozanat    sodir  bo‗ladi  va  va  elektronlarning 
o‗tishi to‗xtaydi . Natijada birinchi metell musbat , ikkinchisi manfiy zaryadlanib , 
ular orasida kontakt potentsiallar ayirmasi hosil bo‗ladi .Chiqish ishlarining afarqi 
natijasida  sodir  bo‗lgan  bu  kattalik  tashqi  kontakt  potentsiallar  ayirmasi 
(TKPA)deyiladi .                        
e
A
A
e
A
A
u
1
2
2
1




 
Kontaktning tashqi potentsiallar farqi qiymati har xil juft metallar uchun 0,1 dan 
bir necha volt gacha o‗zgaradi . 
           Juftlangan metallar orasida ichki kontakt potentsiallar ayirmasi (IKPA) ham 
kuzatiladi.  IKPA  ni  -  bu  metallardagi  erkin  elektronlarning  kontsentratsiyasi  har 
xilligi  keltirib  chiqaradi  .Agar  1-metalldagi  erkin  elekftronlar  zichligi  n
1 
2-
metalldagi  n
2
  dan  katta  bo‗lsa,  u  holda  bu  metallardagi  elektron  gazlar  bosimlari 
har  xil    p
1
>p
2
  ham  har  xil  bo‗ladi.  Kontaktga  keltirilgan  sirtlardan  elektronlar 
diffuziyalanib,birinchisidan  ikkinchisiga  o‗ta  boshlaydi.Natijada  1-metall  musbat, 
ikkinchisi manfiy zaryadlanadi va ular orasida IKPA hosil bo‗ladi.  
 
 
1-rasm 

---

157 
 
           Kontakt chegarasida elektron gaz zarralari Boltsman taqsimot qonuniga 
bo‗ysunadi: 
kT
eu
i
e
n
n


2
1
         budan          
1
2
ln
n
n
e
kT
u
i

     ifoda  IKPA beradi .Bu qiymat juda 
kichik bo‗lib, T=300K da turli metallar kontaktlari uchun 10
-2
 – 10
-3
 V oralig‗ida 
o‗zgaradi . 
         Demak  ,  ikki  metallning  kontakt  potentsiallar  ayirmasi  (KPA)    TKPA  va 
IKPA larining yig‗indisiga teng :                
1
2
1
2
12
ln
n
n
e
kT
e
A
A
u



   
          Uch  va  undan ortiq  metallar kontaktga keltirilsa  , ular orasidagi  KPA  faqat 
ikki chetdagi metallarning tabiati orqali aniqlanib, orasidagi metallarning tabiatiga 
bog‗liq  bo‗lmaydi  .Bu  sistema  yopiq  bo‗lsa  ,uning  KPA  nolga  teng  bo‗ladi:         
0
31
23
12




u
u
u
u
 
         1821  yilda 
Zeebek 
har  xil  jinsli  juft  metallardan  ,berk  zanjir  tuzib,  kontakt 
temperaturalari  turlicha  bo‗lganda  tok  hosil  bo‗lishini  kuzatadi.  (2-rasm)    U  oz 
tajribasida    metallar  kontaktga  keltirilganda  ularning  kavsharlangan  qismlarining 
temperaturalari  bir  xil  bo‗lsa  ,  sistemadan  tok  o‗tmasligini.  Agar  kavsharlangan 
srtlaning temperaturalari har xil bo‗lsa, bu konturdan tok o‗tishini kuzatdi. 
Bunday sistemada kattaligi quyidagi ifoda bilan 
aniqlanuvchi, EYuK hosil bo‗ladi: 
)
(
)
(
ln
ln
ln
2
1
2
1
1
2
2
1
1
2
1
T
T
T
T
n
n
e
k
n
n
e
kT
n
n
e
kT








 
bu erda,   
 
1
2
n
n
n
e
k



                 
kontakt  temperaturasi  T   ga  farq  qilganda 
berilgan juft metall  uchun qancha volt E.Yu.K. 
hosil  bo‗lishini  bildiradi  va  termo  E.Yu.K.  doimiysi  yoki  termoparani  doimysini 
aniqlash  deyiladi.U  har  bir  juft  o‗tkazgich  sistemasi  uchun  xarakterli  bo‗lgan 
o‗zgarmas kattalikdir. 
№ 
Kavsharlanishda 
ishlatilgan sim materially 
Termopara doimiysi 
(mkV/ 
0
C) 
Kavsharlangan 
joyning qizdirishdagi 
chegaraviy  t
max
  (
0
C) 
1.  Temir – Konstantin 
53 
600 
2.  Manganin – Konstantin 
50 
200 
3.  Mis - konstantin  
40 
400 
4.  Nixrom – Konstantin 
57 
600 
5.  Oltin – palladiy 
46 
1600 
6.  Nixrom – nikel 
35 
1000 
7.  Tellur – platina 
400 
- 
8.  Xromel – kopel  
60 
600 
 
Bu hodisa