“mashinasozlik” fakulteti «Yer usti transport tizimlari» kafedrasi

bog`lanuvchi  suvlar  deyiladi.  Zarracha  qalinligi  suv  molekulasi  diometridan  bir 
necha barobar katta bo`ladi.  
Bo`sh  bog`langan  suvlar  tuproq  zarrachalari  atrofida  diffuziyalangan  qatlam 
hosil  qiladi.  Bunda  zarracha  qalinligi  suv  molekulasidan  bir  necha  yuz,  hatto  ming 
barobar katta bo`ladi. Havosi quruq bo`lgan tuproqlar tarkibida har doim mustahkam 
bog`langan suvlar bo`ladi. Bunday tuproq tarkibidagi suvlarni uning massasini 105 
0
S 
gacha  isitish  bilan  olish  mumkin.  Isitish  jarayonida  tuproq  zarrachalarining  tortish 
kuchi  kamayib  boradi.  SHunda  bo`sh  bog`langan  suvlar  erkin  holatga  aylanadi  va 
uzining tortish kuchi ta’sirida tuproq orasiga singib boradi. 
Mayda  tomchi  shaklidagi  suv  zarrachalari  sirt  taranglik  kuchi  ta’sirida  tuproq 
yuzasida  ushlanib  qoladi.  Ular  deyarli  tuproq  zarrachalari  orasidagi  bo`shliqni 
to`ldiradi.  Faqat  katta  o`lchamdagi  bo`shliqlarda  havo  bo`ladi.  Eng  ko`p  suv 
tomchilariga  to`g`ri  keluvchi  namlikka  to`la  namlik  sig`imi  deb  ataladi.  U  qumlar 
uchun 12-16 %, changli tuproqlar uchun 25-35 %, loyli tuproqlar uchun 35-40 % ni 

---

 
72 
tashkil etadi. Tuproqdagi tomchi suvlar ko`tarilishiga asosan tuproq zichligi va tarkibi 
ta’sir etadi. 
Tuproqlarning  asosiy  fizik  xususiyatlariga  quyidagilar  kiradi:  Mayin, 
yopishuvchan,  bukiluvchi,  cho`kuvchi,  namlanuvchan,  g`ovak,  tuproq  jismi 
massasining hajmdorligi, suv o`tkazuvchanlik. 
Tuproqlarning asosiy turlari o`z hususiyatlari bilan bir-biridan keskin farq qiladi. 
Loylarda teshiklar kam bo`lganligi uchun ularning umumiy hajmini to`ldirib turuvchi 
suv  qattiq  zarrachalar  yuzasi  bilan  molekula  kuchlari  yordamida  bog`lanib  turadi. 
Shuning  uchun  loylar  katta  bog`lanuvchanlik  hususiyatiga,  namlanganda  hajmini 
kattalashish  qobiliyatiga,  cho`kuvchanlik,  ya’ni  quriganda  hajmi  kichayib  yuzasida 
darz ketishlar paydo bo`lishiga, kam suv o`tkazuvchanlikka, yuqori mayinlikka, ya’ni 
mexanik ishlov berilganda  shaklini saqlab qolishlikka, yopishqoqlikka, suvni mayda 
tabiiy  naychalar  (kapilyar)  orqali  4  m.gacha  bo`lgan  balandlikka  ko`tarilish 
qobiliyatiga  ega  bo`ladi.  Mexanik  kuch  ta’sirida  uzining  shaklini  saqlab  qolish 
hususiyatiga suv o`tkazmaslik va yuqori elastiklik hususiyati deyiladi. 
Quriq  va  zichlashtirilgan  loy  bolg`alanish,  kesishga  qattiq  qarshilik  ko`rsatadi. 
Unga ishlov berish qiyinligi qoya qatlamiga yaqin bo`ladi. Loy namligi ortishi bilan u 
yumshaydi,  ko`tarish  qobiliyatini  yo`qotadi,  bukiluvchan  va  yopishqoq  holatga 
keladi. Yo`l-qurilish maqsadlari uchun bunday tuproqlar maqsadga muvofiq emas (8-