Машғулот тури: маъруза Мавзу: Биосфера Мавзу режаси

7. Ноосфера, антропоген экотизимлар (ландшафтлар) ва 
инсон саломатлиги. 
 

---

265 
Ноосфера
(«фикрловчи, ўйловчи қобиқ» ёки ақл-идрок сфераси) – 
биосфера тараққиётининг олий босқичи. 
Ноосфера
– биосферанинг 
янги ҳолати, табиат ва жамиятнинг ўзаро боғланган ва шартланган 
муҳити бўлиб, унинг ривожланишини таъминловчи энг муҳим, ҳал 
қилувчи омил – одамнинг ақл-заковати ҳисобланади ёки ақлий фао-
лияти билан боғлиқ бўлади. Бу тушунча моҳиятан одамнинг биосфера 
эволюциясида тутган ўрнини баҳолаш туфайли пайдо бўлган. 
В. Вернадский таълимотида биосферанинг пайдо бўлиши ва ривож-
ланишида, сайёравий кўламда кечадиган аксарият жараёнларда тирик 
моддаларнинг геологик тутган ўрни ва аҳамияти ҳар жиҳатдан асослаб 
берилган. Шу билан бирга, тирик моддалар ичида 
одам 
– 
энг қудратли 
геологик куч
 
сифатида алоҳида ажратиб кўрсатилган. Бу куч Ер сай-
ёраси ва унинг атрофидаги «яқин коинот» муҳитида кечадиган биогео-
кимёвий ва бошқа жараёнларга жиддий таъсир кўрсата олади. Хусу-
сан, Ер муҳити (атроф-муҳит) одам 
меҳнати 
туфайли жиддий ўзгар-
моқда. Яъни, одам ўз тасаввурлари ва эҳтиёжларига мувофиқ 4 млрд 
йил мобайнида шаклланган биосферани қайта ўзгартиришга қодир 
бўлган ягона тирик мавжудот, энг катта геологик куч бўлиб қолмоқда.
В. Вернадский фикрича, барча тирик моддалар, хусусан, ҳайвонлар 
ва Homo sapiens аждодлари биосферанинг таркибий қисмлари сифати-
да «ўз вазифаларини» имкон қадар бажариб келган. Бироқ улар ичидан 
фақат 
ақлли одам
янги геологик куч сифатида ўзини кўрсата олган. 
Демак, 
инсоният жамияти ва табиий муҳит ўртасидаги коэволюция
туфайли ноосфера шаклланиши мумкин. 
В. Вернадский келажакда ноосфера шаклланишининг қуйидаги 
шартларини
ажратиб кўрсатган: одамзоднинг бутун сайёра бўйлаб 
жойлашиши; турли мамлакатлар ўртасида алоқа ва алмашиниш воси-
таларининг кескин ўзгариши ҳамда кучайиши; одамзоднинг геологик 
роли биосферада кечадиган барча геологик жараёнлардан устун бўли-
ши; биосфера чегараларининг кенгайиши ва коинотга чиқиши; янги 
энергия манбаларининг топилиши; барча ирқ ва динларга мансуб 
одамларнинг тенглиги; барча масалаларда халқ оммаси ролининг куча-
йиши; илмий фикрлаш ва изланишларнинг эркинлиги; меҳнаткашлар 
фаровонлиги юксалиши; аҳолини қашшоқлик, очлик ва касалликлар-
дан сақлашга кенг имконият яратилиши; Ердаги бирламчи табиатнинг 
аҳоли эҳтиёжларига мувофиқ оқилона қайта ўзгартирилиши; урушлар-
нинг инсоният ҳаётидан ўчириб ташланиши. 

---

266 
Одамзоднинг ақл-фаросати ва тиришқоқлиги ноосфера вужудга ке-
лишининг табиий ва зарурий шарти (ва оқибати) бўлиши мумкин. 
Биосферадаги тирик организмлар орасида одамдан бошқа бундай си-
фатларга эга бўлган бирорта жонзод йўқ. В. Вернадский фикрича, ин-
соният жамияти ўз тараққиётининг муайян босқичида Ер сайёрасининг 
кейинги эволюциясига бевосита масъулликни (жавобгарликни) ўз зим-
масига олади, акс ҳолда, табиат ва инсониятнинг келажаги бўлмайди. 
Ноосферани тизимли ёндашув нуқтаи назаридан «одам», «ишлаб 
чиқариш» ва «муҳит» тизимчаларини ўз ичига олган яхлит тизим сифа-
тида тасаввур қилиш мумкинки, бунда «одам» кичик тизими энг фаол 
бўлади. Ноосфера тузилмаси қандай бўлишидан қатъий назар, биосфе-
ра ҳозирги кунда жаҳон ҳамжамияти томонидан тан олинган 
барқарор 
тараққиёт концепцияси
орқали ноосферага айланиши мумкин.
Демак, ноосфера ҳақидаги таълимотнинг асосий ғояси одам ва био-
сферанинг бирлигидир. Ноосферани табиат ва жамият ўртасидаги мод-
да ва энергия алмашинуви жараёнлари одам (жамият) томонидан назо-
рат қилинадиган муҳит сифатида ҳам ифодалаш мумкин. Шу билан 
бирга, «ноосфера» тушунчаси хорижий илмий доираларда амалга ош-
майдиган (хомхаёл) ёки илмий жиҳатдан тўлиқ асосланмаган ғоя сифа-
тида жиддий танқид остига олинган.