Машғулот тури: маъруза Мавзу: Биосфера Мавзу режаси

 
XX асрнинг биринчи ярмида россиялик олим В. Вернадский 
томонидан табиатшуносликда янги илмий йўналиши – 
биосфера 
ҳақида таълимот
 
яратилган. 
Биосфера
 
– Ер сайёрасида ҳаёт пайдо бўлганидан бошлаб 
тадрижий ривожланиш туфайли вужудга келган 
организмлар
билан 
ўзаро узлуксиз алмашинувда бўлган 
моддалар
мажмуидан ташкил 
топган ноёб қобиқ. Бошқача айтганда, 
биосфера
 
- Ер қобиқларидан 
бири бўлиб, унинг таркиби ва энергетикаси асосан 
тирик модда
фаолияти билан белгиланади. Э. Зюсс томонидан 1875 йилда фанга 
киритилган бу термин В. Вернадский изланишлари туфайли Ер 
сайёрасининг сиртқи доирасини англатадиган бўлди. 
Бу тушунча XX асрда табиатшунослик соҳасидаги энг йирик умум-
лашмалардан бири бўлган В. Вернадскийнинг биосфера ҳақидаги таъ-
лимотига асосланади. Бунга экология фани, биринчи навбатда, бош 
тушунчаси «биосфера» бўлган глобал экологиянинг жадал ривожлани-
ши имкон берган.
В. Вернадскийнинг биосфера ҳақидаги таълимоти – Ердаги ҳаётни 
сақлаб қолиш ва ривожлантиришнинг энг муҳим муаммолари билан 
узвий боғланган яхлит фундаментал таълимот. 
В. Вернадский таълимотининг моҳияти 
сайёра қиёфасининг туб-
дан қайта ўзгаришида «тирик модда» алоҳида муҳим ўрин тутишини 
тан олишдан 
иборат.
 
Тирик
 
моддалар фаолиятининг умумий натижаси 
геологик даврлар мобайнида жуда катта бўлган: ер юзасида умумий 
якуний оқибатларига кўра тирик моддалардан қудратли бошқа кучлар 
бўлмаган. Айнан тирик организмлар Қуёшнинг нур энергиясини тутиб 
ва қайта ўзгартириб, табиатда чексиз ранг-баранглик ҳосил қилган. 
В. Вернадский таълимотнинг иккинчи муҳим жиҳати 
биосферанинг 
батартиблиги
ҳақидаги тасаввур бўлиб, у тирик (жонли) ва нотирик 
(жонсиз) табиатнинг мувофиқлашган биргаликдаги ишида, организм 
ва муҳитнинг ўзаро мослашувчанлигида намоён бўлади. 
Шунингдек, В. Вернадский моддалар айланиши (ўзгариши) шакл-
лари, атомларнинг биоген миграцияси йўллари, яъни тирик моддалар 

---

263 
иштирокида кечадиган кимёвий элементларнинг миграцияси, тўплани-
ши ва биосфера ривожланишини ҳаракатга келтирувчи омиллар ҳақи-
даги энг муҳим тасаввурларни асослаб берган. 
В. Вернадский таълимотнинг энг муҳим қисмларидан бири 
биосфе-
ранинг пайдо бўлиши ва ривожланиши
ҳақидаги тасаввур ҳисобланади. 
Ҳозирги биосфера бирдан эмас, балки абиотик ва биотик омилларнинг 
доимий ўзаро таъсири жараёнида узоқ муддат давом этган кимёвий ва 
биологик эволюция натижасида вужудга келган (8.1-расм).
Ҳаётнинг илк шакллари анаэроб бактериялар бўлган. Шундай бўлса 
ҳам, тирик моддаларнинг яратувчилик ва қайта ўзгартирувчилик иши 
биосферада фотосинтезловчи автотрофлар – цианобактериялар ва кўк-
яшил сувўтлар (прокариотлар), кейинчалик ҳақиқий сув ўтлари ва ерда 
ўсадиган ўсимликлар (эукариотлар) пайдо бўлиши билан амалга оша 
бошлаган. Бу жараён ҳозирги биосферанинг шаклланишида ҳал қилув-
чи аҳамият касб этган. Бу организмлар фаолияти биосферада 
эркин 
8.1-расм.