Машғулот тури: маъруза Мавзу: Биосфера Мавзу режаси

Биринчи концепция
анъанавий бўлиб, унга кўра 
атроф-муҳит
Ер 
юзасидаги ноёб шароитлар туфайли ҳаёт кечиришга яроқли, 
табиий 
биота
эса ҳаётнинг асосий хусусияти – эволюцияга қобиллиги ва му-
ҳитнинг ўзгарувчан шароитига узлуксиз адаптацияси туфайли ўз атро-
фидаги ҳар қандай муҳитга мослаша олади. Муҳими, организмларнинг 

---

260 
атроф-муҳитга мослашишга қобилиятли ҳар қандай тури ер биотасини 
ташкил этувчи авлодларнинг энг кўп миқдорини дунёга келтира олади. 
Анъанавий концепцияга мувофиқ, атроф-муҳитнинг одам таъсири-
да ўзгариши – бу табиий эволюция жараёнининг муайян босқичи, яъни 
биосферанинг янги глобал биологик тизимга айланиши бўлса, табиий 
биологик хилма-хиллик – одамнинг муҳофаза қилинадиган ҳудудлар 
(қўриқхоналар), зоопарк ва генлар банкаси (генетик материаллар тўп-
лами – ирсий ахборотлар мажмуи сақланадиган жой) кабиларда сақла-
ши керак бўлган генетик манба (ресурс) ҳисобланади. 
Анъанавий концепцияда биологик турлар (шу жумладан, одам) по-
пуляциялари сонининг ошиб боришига қўйилган экологик чекловлар, 
шунингдек табиий уюшмаларнинг вужудга келиш сабаблари, уюшма-
лар ва улар яшайдиган муҳит барқарорлиги каби энг муҳим омиллар 
ҳақиқатан эътиборга олинмайди.
Иккинчи концепция
 
янги бўлиб, унда атроф-муҳитнинг биологик 
тартибга солинишига асосий эътибор қаратилади. 
Ер биотаси
атроф-
муҳитнинг маҳаллий, минтақавий ва глобал миқёсларда ҳаёт кечириш-
га яроқли бўлган шароитларини бир маромда сақлаб қолишнинг ягона 
воситаси сифатида қараб чиқилади. Агар биотанинг тартибга солувчи 
таъсири тўхтаб қолгудек бўлса, табиий жиҳатдан беқарор (ўзгарувчан) 
атроф-муҳит Миррих ёки Зуҳрага ўхшаш, яъни ҳаёт кечириш мумкин 
бўлмаган барқарор ҳолга (тахминан 10 минг йил ичида) келиб қолади. 
Атроф-муҳитда биотик тартибга солинишнинг мавжудлиги қуйида-
ги бир қатор омиллар билан исботланган: 
1.
Ер остидан атмосферага ноорганик углероднинг чиқарилиши 
чўкинди жинслардаги органик углерод миқдорига катта аниқлик билан 
мос келиши юз миллион йиллар давомида атмосферадаги ноорганик 
углероднинг доимий таркибини (миқдорини) амалда таъминлайди. 
2.
Океандаги биоген элементлар (С, N, P, O
2
) миқдори биота томо-
нидан шакллантирилади ва уларнинг деярли бир маромда сақлаб тури-
лиши органик моддалар синтезидаги С/N/P/O
2 
нисбатига ўхшашлиги-
дан далолат беради. 
3.
Қуруқликда сувнинг айланиши ҳам биота томонидан белгилана-
ди, яъни ёғинларнинг 2/3 қисми қуруқликдаги сувларнинг буғланиши 
билан боғланганки, бунда табиий биота (масалан, тўқай, ўрмон ва ш.к.) 
«биотик насос» вазифасини бажариб, асосий ўрин тутади (экинлар бу 
вазифани бажара олмайди). 

---

261 
4.
Одам фаолияти таъсирига тушмаган океан биотаси одам томони-
дан атмосферага чиқарилган ортиқча карбонат ангидридни ўзига ши-
миб (тортиб) олади, яъни салбий қайтар алоқага мувофиқ ҳаракат қила-
ди, айни пайтда, одам томонидан ўзгартирилган қуруқлик биотаси бу 
қобилиятини йўқотган ва ш.к. 
Биотик тартибга солиниш адаптацияни истисно қилади ва аксинча. 
Адаптация жараёнлари организмларнинг муайян шароитларда яшаб 
қолиш қобилияти билан боғланган, яъни шароит ўзгарса – адаптация 
бўлади, ўзгармаса – бўлмайди. Биотанинг бузилган муҳит шароитла-
рига адаптацияси бўлмаган тақдирда биотик тартибга солинишнинг 
заифлашуви (ёки бузилиши) асл ҳолига қайта олади. Бошқача айтган-
да, антропоген «ғалаён»лар тўхтагандан кейин маҳаллий (тубжойга 
хос) табиий уюшмаларнинг қайта тикланиши рўй беради. 
Шундай қилиб,