Маърузалар матни

Kirish    va  kiritma  qurilmalar  gapning  biror  bo‘lagi  bilan  sintaktik  munosabatga 

kirishmaydi.  Ular  gapning  ayrim  bo‘lagi  yoki  butun  ifodaga  so‘zlovchining  sub’ektiv 

munosabatini, emotsional tuyg‘usini ifodalaydi.  

        So‘z  turkumidan  ajralib  chiqib,  faqat  modal  ma’no  ifodalovchi  so‘zlar  (  masalan,  shekilli, 

demak, modomiki), ma’lum so‘z turkumidan ajralib chiqmagan kirish va gap bo‘lagi vazifasida 

qo‘llanuvchi so‘zlar (qisqasi, rost, aftidan, oxiri) kirish bo‘lak vazifasida keladi. 

 

Kirish  so‘zlar  bir  so‘zdan  iborat  bo‘lib,  ma’lum  so‘z  turkumlari  bilan  bog‘lanadilar. 

Shunga ko‘ra, kirish so‘zlar quyidagi turlarga bo‘linadi: 

          1.  Ot  tipidagi  kirish  so‘zlar:  chamasi,  taajjub,  modomiki,  odatda,  oxiri,  nazarimizda, 

baxtimizga kabilar. 

          2. Olmosh tipidagi kirish so‘zlar: menimcha, seningcha kabi. 

          3. Sifat tipidagi kirish so‘zlar: so‘zsiz, to‘g‘ri. durust, qisqasi kabi. 

          4. Son tipidagi kirish so‘zlar: birinchidan., ikkinchidan kabi. 

          5. Ravish tipidagi kirish so‘zlar: dastlab, oxir, nihoyat, umuman, asosan, aksincha kabilar. 

          6. Fe’l tipidagi kirish so‘zlar: kechirasiz, deyman, anglashiladiki kabilar. 

          Kirish birikmalar birikma holida bo‘lib, ularning tuzilishi  quyidagilar: 

          1) qaratuvchili kirish birikmalar: uning fikricha, buning ustiga, sening nazaringda kabilar. 

          2) sifatlovchili kirish birikmalar: bir tomondan, shu jumladan kabilar. 

 

3)  to‘ldiruvchili  kirish  birikmalar:  menga  desa,  qisqasini  aytsam,  to‘g‘risini  aytganda  

kabilar. 

          4)  holli  kirish  birikmalar:  qisqacha  aytganda,  boshqacha  aytganda,  ochiq  gapirganda 

kabilar. 

---

 

5)  aniqlovchi  va  to‘ldiruvchili  kirish  birikmalar:  uning  so‘ziga  qaraganda,  sening 

gapinga qaraganda kabilar. 

          6)  aniqlovchi va holli kirish birikmalar: uning ochiq aytishicha, uning ochiq gapirishicha 

kabilar. 

 

7) aniqlovchi, hol va to‘ldiruvchili kirish birikmalar: uning ochiq gapirishiga qaraganda 

kabi. 

         Kirish gaplar. Bular ham asosiy gapda ifodalanayotgan fikrga so‘zlovchining munosabati 

ifodalanadi.  Yolg‘iz borishga, to‘g‘risini aytsam, qo‘rqaman.(O.) 

         Kirish  so‘zlarning  semantik  va  stilistik  xususiyatlari.  Kirish  qurilmalar  quyidagi 

ma’nolarni ifodalaydi: 

         1.  So‘zlovchining  aytilayotgan  fikrga  bo‘lgan  munosabaptini  bildiradi.  Bunga  ehtimol, 

balki shubhasiz, darhaqiqat,  afsus, essiz, so‘zsiz, shekilli, baxtga qarshi, ochiq aytganda, koshki,  

ajab kabilar kiradi. 

          2. Aytilayotgan fikrning kimga qarashli ekanligini ifodalaydi. Bunga menimcha, fikrimcha, 

ma’lum bo‘lishicha, qayd qilishicha, uning so‘ziga qaraganda nazarimda kabilar kiradi. 

          3.  Aytilayotgan  fikrning  tartibini  ifodalaydi.  Bunga  birinchidan,  ikkinchidan,  avvalo, 

nihoyat, oxiri kabi kiradi.      

          4.  Aytilayotgan  fikrning  oldingi  fikr  bilan  aloqasini  ifodalaydi.  Bunga  demak,  xullas, 

xulosa  qilib  aytganda,  anglashiladiki,  shunday  qilib,  binobarin,  ko‘rinadiki,  ochiq  qilib 

aytganda, qisqasi, bir so‘z bilan aytganda kabilar kiradi. 

          5. Aytilayotgan fikrning odatda ro‘y beruvchi hodisa ekanligini ifodalaydi. Bunga odatda, 

odat bo‘yicha, odatga ko‘ra kabilar kiradi. 

          Kiritma    qurilmalar.  Kiritma  qurilmalar  gap  mazmuniga  yoki  uning  ayrim  bo‘laklari 

ma’nosiga  oid  qo‘shimcha  izoh,  ma’lumotlar  beradi.  Bular  gap  tarkibiga  nutq  jarayonida 

kiritilib, gap bilan mantiqiy-semantik jihatdan munosabatga kirishadilar. 

           Kiritma  qurilmalar  intonatsion  jihatdan  mustaqillika  ega  bo‘ladilar.  Ular  biror  so‘roqqa 

javob  bo‘lmaydilar,  semantik  vazifa  bajarmaydilar,  gap  bo‘lagi  yoki  qo‘shma  gaplarning 

komponenti bo‘lib hisoblanmaydilar. 

           Kiritma qurilmalarning gap tarkibida qo‘llanish shakllari uch tipga bo‘linadi: kiritma so‘z, 

kiritma birikmalar, kiritma gaplar. 

           Kiritma  so‘z  ayrim  so‘z  shaklida  bo‘ladi:  Ustozi  (Vohidov)  o‘z  shogirdlarining