Маърузалар матни тошкент 2010 й

Таянч 
иборалар:
касб, 
“Мақолат 
ал-исламиййин”, 
“Ал-Лумъа”, 
ирода.
 
Ашъарийнинг Бағдоддаги калом мактаби. 
Адабиётлар: 
1.
Абул Фатҳ Муҳаммад ибн Абдулкарим ибн Абу Бакир Аҳмад аш-Шаҳристоний. 
Ал-милал ван ниҳал. – Қоҳира: М. Сайиид Ғайлоний, 1961. 
2.
Фахриддин ар-Розий. Эътиқадот ул-фирақил-муслимиин вал-мушрикиин. – 
Қоҳира: 1356/1938.
3.
Абу Мансур Абдулқоҳир ал-Бағдодий. Ал-фарқ байн ал-фирақ. –Байрут: Дор ул-
кутуб ул-илмия. 
4.
Абул Ҳасан Али ибн Исмоил ал-Ашъарий. Мақаалат ул-исламиййин. Helmut 
Ritter, Wiesbaden 1963. 
 
9-маъруза 
Калом илмида Мотуридий таълимоти ва унинг вакиллари 
Дарс режаси: 
1.
 
Абу Мансур ал-Мотурудийнинг ҳаёти ва ижоди 
2.
 
Мотурудий таълимоти-аҳли сунна вал жамоа 
3.
 
Мотуридийнинг билиш назарияси 
 
Сунний эътиқодидаг икки йирик оқимдан бири бўлиб, асосчиси Абу Мансур ал-
Мотурудий (870-944) бўлиб, ҳаёти ҳақида маълумотлар оз. Таълимоттнинг йирик 
вакиллари: Абул Ҳасан ар-Рустуғфорий (в. 961), Исҳоқ ибн Муҳаммад ас-Самарқандий ва 
Абдулкарим ал-Паздавий (в. 999), Абу Аҳмад ал-Ийдий. 
Мотурудий “Имом ал-Ҳудо” ва “имом ал-мутакаллимин” (“Ҳидоят йўли имоми ва 
“Мутакаллимлар имоми””) каби номлар билан аталганлар. Каломнинг асосий мактаблари 
билан бир қаторда Самарқанд ва Бухорода Абу Мансур ал-Мотуридий (870-944) асос 
солган Мотуридия мактаби ҳам мавжуд эди. Унинг тўлиқ исми Абу Мансур Муҳаммад 

---

ибн Муҳаммад ибн Муҳаммад ал-Ҳанафий ал-Мотуридий ас-Самарқандий эди. Ал-
Мотуридийнинг ҳаёти ҳақидаги дастлабки муҳим маълумотни Абу ал-Му`ин ан-Насафий 
(508Ғ1114й.) берган. У ўзининг «Табсират ал-адилла» асарида Самарқанд калом 
мактабини тавсифлаб, Мотуридийнинг бу соҳадаги илмий мақоми ва хизматларини 
кўрсатиб ўтган. Абу ал- Му`ин ан-Насафийнинг замондоши Абу ал-Йусур ал-Паздавий 
(ваф. 493Ғ1100й.) ҳам ўзининг «Усул ад-дин» асарида ал-Мотуридий ҳақида маълумотлар 
келтирган. 
Манбаларда қайд этилишича, Мотуридий фиқҳ ва каломдан машҳур олим бўлиб 
етишган Абу Наср Аҳмад ал- Ийодий ва Абу Бакр Аҳмад ал-Жузжонийлардан таълим 
олган. Мотуридийнинг бизгача фақат «Китоб ат-тавҳид» ва «Таъвилот аҳли ас-сунна» 
номли асарларигина етиб келган. «Китоб ат-тавҳид» 1970 йилда Байрутда нашр этилган. 
«Таъвилот аҳл ас-сунна» асарининг биринчи жилди 1971 йилда Саййид ва Иброҳим 
Авадайнлар томонидан нашр этилган. «Таъвилот аҳли ас-сунна» асарининг яна бир номи 
«Таъвилот ал-Қуръон» бўлиб, китобнинг иккинчи жилди сифатида ҳозирги вақтда 
Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг Абу Райхон Беруний номидаги 
Шарқшунослик институти қўлёзмалар фондида 5126 рақами остида сақланмоқда. 
Мотуридий асарларининг мазмуни нақадар Қуръон, ҳадис ва ақл-идрок, мантиқ ва 
ҳақиқатга яқин эканлиги билиниб туради. У «Китоб ат-тавҳид» асарида ўзга тоифадаги 
фирқаларга қарши шундай сўзларни айтган: «Улар тафаккур ва тадқиқ билан қарасалар 
эди, Аллоҳ таоло ҳам бандаларини тафаккур ва тадқиқот, ибрат ва тажриба билан иш 
қилишга буюрганини тушунар эдилар. Ибрат ва тафаккур эса илм манбаларидан 
биридир». 
Ал-Мотуридий таълимоти муътазилийлар каби фақат ақлга суянишни эмас, балки 
ақл билан нақлни қўшиб фойдаланишни зарур, деб билган. Мотуридий ислом илоҳиётида 
қазо ва қадар, яъни инсон тақдири борасида ҳам ўзининг мулоҳазаларини баён этган. У 
инсонда танлаш эркинлиги, яъни ҳар кимнинг ихтиёри ўзида эканлигини таъкидлаган. 
Худонинг ягоналигини исботлашда Мотуридий билимнинг уч хил йўлига таянган. У 
нақлда кўрсатилганлардан бошлаб(сом),ақл кўргазмасига(далолат ал-ақл) етиб келган ва 
яратилган нарсалар туфайли ҳосил бўладиган ҳис-туйғу (далолат ал-истидлол би-л-халқ) 
билан ўз далилларини тамомлаган. Мотуридий ва унинг асарлари билангина 
Мовароуннаҳр калом тарихига биринчи марта қадам қўйган. Мотуридийнинг билиш 
назарияси ўзига хос ва жозибали эди. У дунёни билишни икки турга: қадим ва ҳадис 
билишга ажратган. Қадим билишда Аллоҳни таниш, ҳадис билишда эса мавжудотларни 
тушуниш кўзда тутилган. Касбий билиш ҳам тарихий ва истидлолий билиш сифатида 
иккига ажратилган. Хабар йўли билан ҳосил қилинган билишга тарихий, ақлга таянган 

---

билишга эса истидлолий номи берилган. Мотуридий инсоннинг бир нарсани била олиши 
фақат мавжуд нарсаларни ўрганиш ва текшириш воситасидагина амалга ошишини 
эътироф этган. Унинг фикрича, билиш ақл ва унинг назоратида ривожланган тажриба ва 
кузатиш орқали қўлга киритилиши мумкин.
Унингча, тажриба нарсалар моҳиятини тушунишнинг фақат бир қисмидир. Бошқа 
қисмларини ақл ва зеҳн унсурлари ташкил этади. Ақл инсонга берилган сўнгги ва айни 
бир вақтда чекланган бир ҳуқуқдир. Шу сабабдан ақл ва тажриба билан ҳам билиб 
бўлмайдиган нарсалар мавжуд бўлиб, улар бошқа маълумотлар орқали ҳосил қилиниши 
мумкин. Бундай маълумотлар қаторига Мотуридий инсон қалбида туғилиши мумкин 
бўлган илҳом лаҳзаларини киритган. 
У инсонни тафаккур қилиш қобилияти туфайли илоҳий мавжудот, деб ҳисоблаган. 
Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармонига биноан 2000 йилнинг 
октябрида буюк ислом олими Абу Мансур ал-Мотуридий таваллудининг 1130 йиллиги 
кенг нишонланди.