Маърузалар матни I. Психодиагностика предмети, мақсади

 
 
 

---

Психологик-педагогик диагностиканинг методлари 
 
 Тестлаш ақлий ривожланишни баҳолаш методи сифатида 
 
Тестлаш индивидуал фарқларни таҳлил қилишнинг объектив методи 
сифатида XX асрнинг бошларида вужудга келган. 
―Тест‖ тушунчаси биринчи бўлиб у ѐки бу руҳий жараѐнларни ва шахс 
хусусиятларининг ривожланганлиги даражасини объектив ўлчашга 
қаратилган 
киска 
стандартлаштирилган 
вазифалар 
(саволлар), 
топшириқлар тизими сифатида инглиз психологи Ф.Гальтон томонидан 
киритилган. Инсон психик хусусиятларининг ирсиятга асосланганлиги 
ҳақидаги ғояга таянган ҳолда, Гальтон сенсомотор сифатларни, 
синалувчиларнинг турли хил сезувчанлик хислатларини ўлчаш ишларини
олиб боради. 
Гальтон ғоялари кейинчалик америкалик психолог Д.Кеттелл 
тадқиқотларида ривожлантирилди. 
Тестлашнинг ривожланишидаги кейинги қадам тест методининг оддий 
сенсомотор сифатларини ва хотирани текширишдан, ―ақл‖, ―интеллект‖, 
терминлари билан белгиланувчи олий психик функцияларни ўлчашга 
ўтиши бўлди. Бу қадам таниқли психолог А.Бине билан Г.Симоннинг 
ҳамкорлигида қўйилди. 
Назарий негиз сифатида ўша вақтда ҳукмрон мавқели функционал 
психологиянинг назарияси танлаб олинган бўлиб, унда психик 
ривожланиш бир қатор туғма функцияларнинг сон жиҳатидан ўсиши 
тушунилар эди. 
Бу концепцияга кўра, Бине шунақанги вазифаларни танлашга ҳаракат 
қиладики, уларни ечиш таълимига, яъни олинган битимларга асосланган 
бўлмасин, ҳар бир ѐш даври учун шундай тестларнинг сериясини 
топишимиз керакки, уларнинг ечилиши шу ѐшдаги болаларга хос, 
муътадил хусусиятли ҳисоблансин. Тестлар мактаб билимларига нисбатан 
мустақил бўлсин, бу яъни синовларнинг натижаси боланинг ҳақиқий 
ақлий қобилиятларининг кўрсаткичи, вазифасини бажарсин: улар 
хулосага охирги натижаларни берсинки, буни биз синалувчининг
умумий ақлий истеъдоди сифатида қабул қилайлик. 
Боланинг интеллекти ҳар қандай вазифани бажаришда намоѐн бўлади,
деган ғоядан келиб чиққан ҳолда Бине, ўзи танлаѐтган тест 
топшириқларини назарий асослаш зарур, деб билмади ва тестларни 
тузишда асосан интуицияга таянди. Биненинг бу масалага нисбатан 
муносабати унинг қуйидаги мулоҳазаларида аниқ кўрсатиб берилган: 
―фарқ йўқ, қандай текстлар бўлишидан қатъий назар, энг асосий улар кўп 
бўлсин‖. 
Бине ва Симон 3 ѐшдан 15 ѐшгача бўлган вақтларда диққат, хотира,
тафаккурни ўрганишга қаратилган бир қатор экспериментларни
ўтказганлар. Статистик методлар ѐрдамида ишлаб чиқилган натижалар
ҳар бир ѐш гуруҳи учун норма, яъни мезоний ўлчов, деб қабул қилинди. 
Бу билан индивидуал фарқ белгилаш ўз-ўзига эмас, балки боланинг 

---

бошига нисбатан олиниб, унинг ривожланишини кўрсатувчи 
нормативларга йўл очилди. 
Агарда бола ўз тенгдошларининг кўпчилиги бажарган масалаларни 
бажара олса, бу норма деб белгиланган. Бироқ бундай масалалар бола 
учун жуда ҳам енгил ѐки аксинча жуда ҳам қийин бўлиши мумкин. 
Шунга кўра ―ақлий ѐш‖ (
Mental age(MA)
тушунчаси киритилиб, у 
боланинг хронологик ѐшига (
chronological Age (CA
) мос, келиши ѐки 
ундан фарқ қилиши эхтимол. Уларнинг мос келмаслиги ѐки ақлий
қолоқликни (
MA CA
дан қоляпти), ѐки ундан илгарилаб кетиши ( 
истеъдодлийларни (
MA CA
дан илгарилаб кетади)нинг кўрсаткичи бўлиб 
хизмат қилиши керак эди. 
Шу нарсани ҳам айтиб ўтиш керакки, Бине ўз ҳаѐтининг сўнгги 
йилларида ижтимоий таъсирнинг, авваламбор таълимининг бола 
интеллектуал ривожланишидаги аҳамияти катта эканлигини таъкидлаб 
ўтган. 
20-йилларда тестлари бутун дунѐда кенг тарқала бошланди. Бироқ, тез 
орада тестологлар ўртасида интеллектуал тестлар нимани ўлчаши керак ва 
интеллектнинг 
ўзи 
нима? 
деган 
савол 
муаммо 
юзасидан 
келишмовчиликлар юзага келади. 
1921 йил ―Таълим психологияси‖ журнали саҳифаларида бахс-мунозара 
уюштирилди, бунда йирик Америка психологлари иштирок этдилар. 
Уларнинг ҳар бирининг интеллектига таъриф бериш ва интеллектни 
аниқлашнинг энг маъкул методини таҳлил қилиш сўралади. 
Интеллектни ўлчашнинг (баҳолашнинг) энг маъқул услуби сифатида 
деярли катта олимлар тестни танлашди, бироқ уларнинг интеллектга 
берган таърифи парадоксал тарзда бир-бирини инкор қилар даражада эди.
Интеллект ―абстракт тафаккур қилиш қобилияти‖ сифатида белгиланади. 
(Л.Термен); 
―Ростгўйлик, ҳақиқат мезон бўйича яхши жавоблар бериш жинояти‖ 
(Э.Торндайк); 
―Муҳитга мослашиш имкониятини таъминловчи билимларнинг йиғиндиси 
ѐки таълим олувчанлик қобилияти‖(С.Колвин); 
―Нерв системасининг модификацияларга нисбатан қобилияти‖ (Р.Пинтер) 
ва бошқалар. 
Ч.Спирмен 20 га якин интеллектга берилган қатор ҳолларда бир-
бирларини инкор қилувчи таърифларни тўпласада ва ҳамма таърифларда 
тестлар ҳақиқатдан ҳам аниқ бир сифатларни ўлчамаслигини исботлайди. 
Шундай вазият вужудга келдики, бунда ҳар бир тестолог қандайдир 
психик функция ѐки унинг йиғиндисини текшириб кейин уни 
интеллектнинг тадқиқ этилиши, деб эълон қила бошладилар. 
Айнан бир субъект интеллекти диагностикасида турли хил тестлардан 
фойдаланиш, бир-биридан тубдан фарқ қилувчи маълумотларнинг 
олиниши мана шу ҳолат билан тушунтирилади. 
Ҳозирги даврда ҳам тестология назариясида таҳминан XX асрнинг 20 – 40 
- йиллардаги ҳол сақланиб қолган. 

---

Англиялик психолог Г.Айзенк эса инсон интеллектини ақлий 
жараѐнларнинг кечиши тезлигига тенглаштириб кўрсатади. 
Америкалик психологлар Р.Кеттелл ва Д.Карл интеллектни ташкил 
қилувчи 2 та таркибни ажратиб кўрсатадилар. 
―Флюидли‖ ва ―Кристаллашган‖. 
Интеллектнинг ―Ф‖ таркиби билан ирсий аломат белгиланган ва инсон 
фаолиятининг ҳамма соҳаларида намоѐн бўлади. Ҳамда ўзининг юқори 
даражасига илк болалик ѐшида ўсиб ўтгандан кейин эришади. 
Интеллектнинг ―К‖ таркиби шахснинг ҳаѐти давомида орттирилган 
кўникма ва малакаларнинг йиғиндисидан иборатдир. 
Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, бу моделда ―К‖ интеллект бутунлай 
ирсий детерминацияга эга деган тушунчадан узоқлашганлигини 
билдиради. 
IQ- 
Intellect
лар
 quotient 
- интеллект коэффициенти хронологияга нисбатан 
ақлий ѐшини ўзида мужассамлаштиради. 
Ҳозирги даврда тестологларнинг ўзлари турли тестлардан олинган IQ ни 
бир-бири билан таққослаш нотўғри эканлигини тан олмоқдалар. 
Ю.Гутке: ―Турли тестлардан олинган IQ ни бир-бири билан таққослаш 
қийин нарсадир, чунки ҳар хил тестларнинг асосида турли интеллект 
концепциялари ѐтади ва тестларга эса функциялар киритилади‖. 
Ҳозирги тестологияда янги системадаги тестларнинг ―валид‖лигини 
асослаш учун уларни мумтоз тизимга таққослайдилар. ―Эски‖ ва ―янги‖ 
тестлар бир гуруҳдаги кишиларга тавсия қилинади ва агар улар 
тестлардаги натижалар ҳар хил синалувчига мос келса, тушганлиги 
аниқланса, бундай ―янги‖ тест валидликка эга, деб қабул қилинади. 
Қадимги тестлар сифатида одатда Бине тестларидан фойдаланилади. 
Ҳозирги даврга келиб бутун интеллектуал тестлаш тизимида кризис 
юзага келди. 
Тестология ва психология ўртасида чуқурлашиб бораѐтган ўзаро инкор 
сабабларини таҳлил қилиш жараѐнида 30-йиллар психологиясидаги 
А.С.Виготский сўзи билан айтганда ―психологик кризисни босиб ўтиши 
мақсади мувофиқидир.‖ 
Кризис сабаби - амалий психологиянинг ривожланиши ва бутун 
методологиянинг амалиѐт принципи асосида қайта кўрилиши билан, яъни 
унинг табиий фанга айланиши билан боғлиқдир. 
―Бу принцип психологияга тазйиқ ўтказиб ва уни 2 қисмга бўлинишига 
мажбур қилади‖ - деб ѐзади у, ўз ишларида. Технологиядаги кризис
оқибатида монохометриянинг мустақил амалий тадқиқот соҳасига
ажратиб чиқиши содир бўлади. 
Айрим тестологлар тестдан ўтказиш процедурасини юқори даражага 
кўтаришга ҳаракат қиладилар, бунда улар математик ва статистик
методлардан нафакат тест системаларини ташкил қилишда, балки шу
билан бирга бу тестлар асосида ѐзувчи интеллект моделидан ишлаб
чиқишда ундан кенг фойдаланишга ҳаракат қиладилар. 

---

Шундай қилиб, тестлаштиришда, интеллектни тушунтиришда ва
баҳолашда