Ma’ruzalar matni 1- ma’ruza: dinshunoslik faniga kirish. Reja

Aqidaparastlik  (arab.   -   ishonch   so’zidan)   –   biron   g’oya   yoki   tamoyilni   mutlaqlashtirib
konkret ob’ektiv sharoitni hisobga olmagan holda ko’r-ko’rona qo’llash buni ijtimoiy hayotning
istagan sohasidan topish mumkin. Keyingi davrlarda diniy aqidaparastlik faollashib ketdi. Barcha
dinlarda shak keltirmasdan, muhokama qilmasdan e’tiqod qilish lozim bo’lgan fikrlar – aqidalarni
mutlaqlashtirib ularni saqlab qolishga, tiklashga urinishlar kuchaydi.
Kalom – (arabcha – ravon nutq, so`z, gap, jumla  ma’nolarini bildiradi) islom ilohiyot ilmi.
Mu’taziliylar  paydo bo`lgandan keyin  “aqida”  ilmining nomi  “kalom”  deb atala boshlangan.  8
asrda Arab xalifaligida paydo bo’lgan. Kalom islom diniy ta’limotini asoslashga harakat qiladi. 
Kalom  tarafdorlari  mutakallimlar  deyiladi.  Kalom  turli  diniy-siyosiy   guruhlar   (xorijiylar,
qadariylar, jabariylar, murji’iylar va hak.) paydo bo’lishi bilan bog’liq bahslar jarayonida vujudga
keldi va taraqqiy qildi. 
Ulamolar ilmi kalomning ta’rifida ham bir necha xil fikrlar aytganlar. Eng qadimgi ta’rif Abu
Nasr Farobiyga tegishli bo’lib, u, “Kalom sinoati ila millatning asoschisi aytgan chegaralangan
gap va ishlarga nusrat berilur va unga xilof qilgan barcha so’zlarni behudaga chiqarilur”, degan.
G’azoliy  ilmi  kalom  haqida   quyidagilarni   aytadi:   “U   bir   ilm   bo’lib   uning   maqsadi   ahli
sunnaning aqidasini – ahli bid’atning tashvishidan muhofaza qilsh va qo’riqlashdir. Alloh taolo o’z
bandalariga o’z payg’ambari tilida haq aqidani ilqo qildi. Unda ularning dini va dunyosining salohi
bordir. Shuningdek, ular haqida Qur’on va xabarlar nutq qildi. So’ngra shaytonlar o’z vasvasasi ila
bid’atchilarga   sunnatga   xilof   ishlarni   ilqo   qildi.   Ular   o’sha   ishlarni   gapirdilar   va   ahli   haqning
aqidasini   buzmoqchi   bo’ldilar.   Bas,   Alloh   bir   toifa   mutakallimlarni   paydo   qildi   va   ularning
himmatini tartibga solingan  kalom  ila sunnatning nusrati yo’lida harakatga soldi. Shu orqali ahli
bid’atning sunnatga xilof ravishda chiqargan aldamchiliklari fosh qilinadi. Ana shunday ilmi kalom
paydo bo’ldi”.
Ilmi kalom  paydo bo’lgan vaqtga kelib  aqidaga  oid masalalarga avvalgi vaqtlarga o’xshab
faqat Qur’on va sunnatdan dalil keltirish bilan kifoyalanib bo’lmay qolgan edi. Qarshi taraf aqliy
dalil keltirishni ham talab etardi. 
Ilmi kalomga  xos uslub va mavzular majmui birinchi bor  al-Ja’d ibn Dirham  (742 yil qatl
etilgan) ijodida uchraydi. U doimo aql-idrokka tayanish talabini ilgari surdi va faqat inson salohiyati
ojizlik qilgan hollardagina Qur’on oyatlarini ramziy-majoziy ma’noda talqin qilish mumkin, deb
hisobladi.   Uning   shogirdi  Jahm   ibn   Safvon  (745   yil   qatl   etilgan)   ustozining   g’oyasini   davom
ettirdi.  Jahmning  qarashlari  mu’taziliylarga  yaqin   bo’lgani   bois   odatda   bu   ikki   ta’limotni   bir-
biridan farqlamaydilar. 
62