Маърузачи: Физика ўқитувчиси Дусмуратов Мансур Байсоатович

Aylanma jarayon, to‘g‘ri va teskari aylanma jarayonlar.
Tashqi muhit bilan issiqlik almashuvida bo‘ladigan silindrdagi gaz erkin siljiydigan porshen bilan ajratilgan bo‘lsin (11.1-a,rasm). Dastlab porshen bilan gaz muvozonatli holatda bo‘ladi. Sistemani o‘zgarmas temperatura sharoitida juda sekinlik bilan qizdirsak va har onda hajmning hamma qismida gaz bosimining bir xilligini ta’minlasak, gazda kvazistatik jarayon sodir bo‘ladi. Gaz kengayganda tashqi elastik kuchga qarshi musbat ish bajarib, mexanik sistemaning potensial energiyasini oshiradi. Kengayishda gaz bajargan ish 11.1-b, rasmdagi 1B2V2V1 egri chiziq bilan chegaralangan yuzaga teng. Issiqlik berish to‘xtatilsa, prujina sekin-asta muvozonatli holatiga qaytib gaz ustida ish bajaradi. Siqilishda elastik kuch bajargan ish 2V2V11C2 egri chiziq ostidagi yuzaga teng.Ikki ishni taqqoslab ish bu jarayon ekaniga ishonch hosil qilamiz. Jarayonning qanday o‘tishiga qarab bajarilgan ishlar ham turlicha bo‘ladi.
a)
b)
11.1-rasm
Muvozonatli holatdan chiqarilgan sistema o‘zining avvalgi muvozonatli holatiga qaytib borishi aylanma jarayon yoki sikl deyiladi. Aylanma jarayonda bajarilgan ish 1B2C1 egri chiziq bilan chegaralangan yuzaga teng.
Bu yon uchun termodinamikaning 1- qonuni
ko‘rinishni oladi. Sisitema avvalgi holatiga qaytib kelsa, U2=U1 bo‘ladi va yuqoridagi ifoda
yoki
Q ─ sikl davomida sistemaga berilgan issiqlik miqdori. A ─ aylanma jarayonda bajarilgan ish. Kvazistatik jarayonlardan tashkil topgan aylanma jarayonda maksimal ish bajariladi. Yuqoridagi formuladan shunday xulosa kelib chiqadi: sistemaga energiya bermasdan turib davriy ishlaydigan mexanizm qurish mumkin emas. Energiya olmasdan turib ishlaydigan mexanizm ikkinchi tur perpettum mobile yoki abadiy dvigatel deyiladi.
11.2-rasm
Aylanma jarayonlar ikki turga bo‘linadi: a) to‘g‘ri aylanma jarayon; b) teskari aylanma jarayon. 11.2-a,rasmdagi jarayon to‘g‘ri aylanma jarayon, 11.2-b,rasmdagi jarayon esa teskari aylanma jarayon hisoblanadi. Raslardan ham ko‘rinib turibdiki, to‘g‘ri aylanma jarayon soat mili yo‘nalishida, teskari aylanma jarayon esa soat miliga qarama-qarshi yo‘nalishda sodir bo‘ladi.
To‘g‘ri aylanma jarayonda berk siklda gazning bajargan ishi musbat, teskari aylanma jarayonda esa berk siklda gazning bajargan ishi manfiy bo’ladi
Aylanma jarayonlar barcha turdagi issiqlik mashinalari (bug‘ mashinasi, IyoD, bug‘ turbinasi, gaz turbinasi, sovitish mashinalari) ishlash prinsipining asosini tashkil etadi.