Маърузачи: Физика ўқитувчиси Дусмуратов Мансур Байсоатович

Qaytar jarayon.
Mexanik sistema muvozonatsiz holati bilan gazli sistema muvozonatsiz holati o‘rtasida katta farq bor. Masalan, absalyut elastik sirtda muvozonatli holatni egallagan sharchani biror H balandlikka ko‘tarib erkin tashlasak, u muvozonatli holatiga qaytib yana H balandlikka ko‘tariladi. Ikkinchi misol, ipga osilgan sharchani muvozonat vaziyatidan chiqarib qo‘yib yuborsak, u muvozonatli holatiga aynan shu yo‘l bilan qaytib, yana muvozonatsiz holatga o‘tadi. Keltirilgan misollar bo‘yicha qaytar jarayonga quyidagicha ta’rif berish mumkin:
Biror holat o‘zgarishlari orqali muvozonatsiz holatga chiqarilgan sistema o‘z-o‘zidan muvozonatli holatga aynan shu holatlar orqali qaytib, yana o‘zining muvozonatsiz holatiga aynan shu holatlar orqali teskari ketma-ketlikda o‘tsa, va jarayon davomida atrof-muhitda va sistemada hech qanday o‘zgarishlar sodir bo‘lmasa, bu o‘tishlar qaytar jarayon deyiladi.
Ishqalanish va qarshilik kuchlaridan holi bo‘lgan hamma mexanik sistemalarda kechadigan jarayon ideal qaytar jarayon bo‘ladi. Qaytar jarayonda sistemaning mexanik energiyasi o‘zgarmas va uning kattaligi orqali vaqtning ixtiyoriy oni uchun koordinata, tezlik, tezlanish kabi parametrlarini baholash mumkin.
Qaytmas jarayon.
Real sharoitlarda sistemaning mexanik energiyasi yo‘lning ishqalnishi va muhitning qarshiligi tufayli kamayib boradi. Kamaygan mexanik energiya issiqlik tarzida ichki energiyaga aylanadi. Bu energiya ishqalanuvchi sirtlar orqali atrof muhitga tarqaladi va sistemaga qaytib kelmaydi. Demak, ishqalanish va qarshilik kuchlari bilan bog‘liq bo‘lgan mexanik sistemalar qaytmas bo‘ladi. Harakat davomida yo‘qotilgan energiyani tashqaridan to‘ldirilib turish kerak bo‘ladi. Bu esa mexanik sistema atrofidagi jismlarda o‘zgarishlarni yuzaga keltiradi.
Temaperaturalari har xil bo‘lgan ikki gaz o‘zaro kontaktda bo‘lsa, sistema muvozonatli holatidan chiqadi. Issiqlik o‘tkazuvchanlik tufayli relaksatsiya vaqtida u muvozonatli holatga qaytadi. Lekin, o‘z-o‘zidan yana avvalgi muvozonatsiz holatiga o‘tmaydi. Qaytmas jarayonga quyidagicha ta’rif berish mumkin:
Muvozonatli holatidan chiqarilgan sistema o‘z-o‘zidan muvozonatli holatiga qaytib, yana muvozonatsiz holatga bormasa yoki qaytib borganda atrof-muhit va jismda o‘zgarish yuz bersa, bunday jarayon qaytmas jarayon bo‘ladi.
Diffuziya, issiqlik o‘tkazuvchanlik, plastik deformatsiya, tashqi ishqalanish va qarshilik kuchlari bilan bog‘liq jarayonlar qaymas jarayonlardir.