Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibining shakllanishi
Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibining shakllanishi qator tabiiy va antropogen omillar bilan bog’liqdir. Ushbu omillarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
1) tabiiy geografik omillar (relef, iqlim, shamol ta’sirida tog’ jinslarining yemirilishi, tuproq qoplami va boshqalar);
2) geologik omillar (tog’ jinslarining litologik tarkibi, tektonik harakatlar va ular natijasida sodir bo’ladigan geologik jarayonlar, gidrogeologik sharoit va boshqalar);
3) fizik va kimyoviy omillar (elementlarning kimyoviy xossalari, kislotali-ishqorli va oksidlanish-qaytarilish sharoitlari, suvlarning aralashishi hamda kationlar almashinuvi va boshqalar);
4) biologik omillar (o’simliklar va tirik organizmlar faoliyati);
5) antropogen omillar (insonning tabiiy suvlarga ta’siri bilan bog’liq bo’lgan barcha turdagi faoliyati).
Tabiiy geografik omillar. Yer sirti relefi tabiiy suvlar kimyoviy tarkibining shakllanishiga bevosita ta’sir ko’rsatadigan asosiy omillardan biri hisoblanadi. U yer sirtida suv almashinish sharoitiga, uning tezligiga, bu esa o’z navbatida tabiiy suvlarning minerallashuvi va kimyoviy tarkibiga ta’sir ko’rsatadi. Relef yer yuzasiga yoqqan yog’inlarning taqsimlanishini ta’minlaydi. Tog’li hududlarda yer yuzasi oqimlari shakllanadi, tekislik hududlarda esa uning aksi kuzatiladi, ya’ni yuza oqim miqdori kamayadi. Natijada joyning relefi bilan undagi tuproqning tuz rejimi o’zaro bog’liq bo’ladi.
Geologik omillar. Daryo havzasiga yoqqan atmosfera yog’inlaridan yuza oqim hosil bo’ladi. Uning yerga shimilishi, yer osti suvlarining joylashish chuqurligi, daryo oqi­ziqlarining manbai hisoblangan tog’ jinslarining yuvilish jadalligi, daryo o’zanining shakllanish jarayonlari va boshqalar daryo havzasining geologik tuzilishi bilan bog’liqdir.
Fizik va kimyoviy omillar. Tabiiy suvlar kimyoviy tarkibining shakllanishini belgilovchi fizik va kimyoviy omillar quyidagilarda aks etadi va o’zaro chambarchas bog’liqdir:
1) elementlarning kimyoviy xossalari;
2) tabiatda kechadigan oksidlanish-qaytarilish jarayonlari;
3) tabiiy sharoitda tog’ jinslarida kechadigan tuzlar gidrolizi va ularni belgilovchi omillar;
4) tabiiy suvlarning o’zaro aralashishi va boshqalar.
Biologik omillar tabiiy suvlarga o’simlik va tirik organizmlar tomonidan ko’rsatiladigan ta’sir natijasida namoyon bo’ladi. Ushbu jarayon bir tomondan tabiiy suvlarning biogenli metaformizatsiyasiga sabab bo’lsa, ikkinchi tomondan, ularni mikrokomponentlar bilan boyitadi.
Antropogen omillarga insonning hayot va mehnat faoliyati bilan bog’liq holda tabiiy suvlar tarkibiga ko’rsatadigan barcha turdagi ta’sirlari kiradi. Ta’siriga ko’ra antropogen omillarni kimyoviy va fizikaviy guruhlarga ajratish mumkin.