Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

Daryo havzasiga yoqqan yog’in qatlamini aniqlash
Gidrologik hisoblashlarda daryo havzasiga yoqqan yog’in qatlamini aniqlash muhim ahamiyatga ega.
Hozirgi kunda daryo havzasiga yoqqan yog’in qatlamini aniqlashning quyidagi usullari mavjud:
- o’rtacha arifmetik usul;
- mediana-tortish usuli;
- kvadratlar usuli;
- izogietlar usuli;
Daryo havzasiga yoqqan yog’in qatlamini o’rtacha arifmetik usuli juda oddiy hisoblanib, amalda yer yuzasi holati bir jinsli bo’lgan havzalar uchun qo’llaniladi. Bu usulda havzada mavjud bo’lgan meteorologik stantsiyalar bo’yicha aniqlangan yillik yog’in qatlamlarining yig’indisi stantsiyalar soni(n)ga bo’linadi:

Daryo havzasiga yoqqan yog’in qatlamini kvadratlar usuli bilan aniqlashda daryo havzasi ma’lum o’lchamdagi kvadratlarga bo’linadi. So’ng kvadrat markaziga ayni shu kvadratda joylashgan meteorologik stantsiyada o’lchangan yog’in miqdori yoziladi. Bo’sh qolgan kvadratlar esa interpolyatsiya usuli bilan to’ldiriladi. Hamma kvadratlar markazlaridagi yog’in miqdorlarining yig’indisini kvadratlar soni N ga bo’lib, daryo havzasiga yoqqan yog’in qatlamini aniqlaymiz:

Hisoblashlarning aniqligini tekshirish maqsadida kvadratlar o’lchami o’zgartirilib, hisoblashlar takrorlanadi. Ularning farqi 5% dan ortmasligi lozim.
Daryo havzasiga yoqqan yog’in qatlamini mediana-tortish usuli bilan aniqlashda daryo havzasining har bir meteostantsiyaga tegishli qismlari ajratiladi. Buning uchun daryo havzasining sxemasida keltirilgan meteorologik stantsiyalar joylashgan nuqtalar to’g’ri (shtrixli) chiziqlar bilan shunday tutashtirilishi kerakki, natijada uchburchak to’rlari hosil bo’lsin. So’ng har bir uchburchak tomonlarining o’rtasidan perpendikulyarlar o’tkaziladi. Daryo havzasining ana shu perpendikulyarlarning tutashishi natijasida chegaralangan qismi uning ichida joylashgan meteorologik stantsiyaga tegishli bo’ladi.
Shundan keyin:
1) har bir stantsiyaga tegishli maydonning yuzasi (f_i) aniqlanadi;
2) maydonning yuzasi (f_i) ayni stantsiyadagi yog’in miqdori (X_i) ga ko’paytiriladi (4.1-jadval).

4.1-jadval

Yog’in qatlamini mediana tortish usuli bilan aniqlash

Stantsiya	Yog’in miqdori, mm	fi, planimetr bo’laklarida	Ko’paytma, fi * Xi
1	518	36	18648
2	502	90	45180
3	492	52	25584
:	:	:	:
Yig’indi	-	959	458029

Ko’paytmalarning yig’indisi ni daryoning havza maydoni F ga bo’lib, yog’in qatlamini aniqlaymiz:

Daryo havzasiga yoqqan yog’in qatlamini izogietlar usuli bilan aniqlash o’ziga xos hisoblashlarni talab etadi. Izogietlar - bir xil qiymatdagi yog’in miqdorlarini tutashtiradigan chiziq. Daryo havzasida yog’in miqdorining qayd etilgan amplitudasiga bog’liq holda izogietlar qadami 5, 10, 20, 25, 50, 100 mm qiymatlarda qabul qilinishi mumkin. Izogietlarni o’tkazishda interpolyatsiya usulidan foydalanish tavsiya etiladi.
Hozirgi kunda daryo havzasiga yoqqan yalpi yog’in miqdorini aniqlashning zamonaviy usullari ham mavjud. Ulardan biri yog’in miqdori bilan daryo oqimi orasidagi bog’lanishlarni aniqlashga asoslangan.