Маъруза режаси: Этика –ахлоқнинг келиб чиқиши, моҳияти, ва тараққиёти

Сомирликлар ва Бобилликларнинг ахлоқий қарашлари.

• Сомир ва Бобилон. Амалий ахлоқнинг дастлабки намуналари бундан уч ярим минг йил аввал дунёдаги биринчи ёзув бўлмиш мих хатда Сомир (Шумер) гилтахталарига ёзилган матнларда акс этган. Уларга кўра сомирликлар ҳақиқат ва адолатни, қонун ва тартибни адолат ва эркинликни, шафқат ва мурувватни юксак баҳолаганлар ҳамда қадрлаганлар. Табиийки, улар ёлғон ва ёвузликни, адолатсизлик ва зулмни шафқатсизлик, ва қаттолликни инкор этганлар.
• Сомирликлар ҳақиқат ва адолатни, қонун ва тартибни адолат ва эркинликни, шафқат ва мурувватни юксак баҳолаганлар ҳамда қадрлаганлар. Табиийки, улар ёлғон ва ёвузликни, адолатсизлик ва зулмни шафқатсизлик, ва қаттолликни инкор этганлар. Сомир подшолари, ҳокимлари ўзларининг қонун ва тартиб ўрнатилганликлари, ёвузлик ва зўравонликни йўқ қилганликлари, мазлумларни золимлардан ҳимоя қилганликлари билан фахрланганлар.

Қадимги Мисрдадаги ахлоқий қарашлар

• Қадимги Миср. Этика нуқтаи назаридан Қадимги Миср «Маййитлар китоби» катта аҳамиятга эга. Мисрликлар наздида ҳар бир инсон ўлгандан сўнг, охиратда ҳисоб беради. Аввал бош маъбуд Осирис олдида у ўзининг гуноҳсизлигини исботлашга уринади; гуноҳларни санаб, гуноҳ қилмаганлигини айтади. Гуноҳларнинг кўпчилиги эса ахлоққа бориб тақалади: одам ўлдириш, ёвузлик қилиш, тарозидан уриб қолиш, ёлғон гапириш в.ҳ. Маййит: «Мен покизаман, мен покизаман, мен покизаман!» деган такрор билан ўз «ҳисоботи»ни тугатади.
• Бу «ҳисобот»даги гуноҳлар эса, юқорида айтганимиздек, битта - иккитасидан ташқари, деярли барчаси ахлоқий талабалардан иборат. Уларга диққат қилсангиз, милодгача бўлган ХV асрдаги ахлоқий қонун - қоидалар, фазилат ва иллатлар бугунги кунда ҳам асосан ўша-ўша эканини кўрасиз: фақат ҳозир улар иккала - ахлоқий ва ҳуқуқий меъёрларга бўлинган.

«Пхатотеп ўгитлари»

• Бундан деярли икки ярим минг йил аввал бешинчи сулола фиръавни Жадкара Исесидан вазир Пхатотеп қарилиги туфайли ўрнига ўз ўғлини тайинлашни илтимос қилади ва ўғлига атаб ўттиз етти насиҳатдан иборат мазкур пандномани ёзади. Унда ўша давр ахлоқий қонун-қоидалари, ўзни тутиш, муомала одоби сингари муаммолар кўтарилади, ахлоқий фазилатлар эса ҳикматлар ва насиҳатлар тарзида тарғиб қилинади.
• «Қимматбаҳо тошдек яшириндир оқилона сўз, ҳолбуки уни дон туяётган чўридан топиш мумкин».