Ma’ruza mavzusi: Sintaksis haqida umumiy ma’lumot

TOBE ALOQA
Har xil, ya’ni biri hokim, ikkinchisi tobe sintaktik mavqedagi bo‘laklar yoki komponentlar o‘rtasidagi aloqa tobe aloqa hisoblanadi.Tobe aloqadagi komponentlardan biri doim hokim, biri tobe holatda bo‘ladi. Tobe bo‘lak hokim bo‘lakni mazmunan izohlaydi, to‘ldirib keladi.
So‘z birikmalarida ergash – tobe so‘zlar hokim - bosh so‘zga uch xil usul bilan: moslashuv, boshqaruv, bitishuv yo‘li bilan bog‘lanadi. U yoki bu jihatdan aniqlanadigan, to‘ldiriladigan, izohlanadigan komponent doim hokim bo‘ladi, hokim bo‘lakdagi ana shu noaniqlikni aniqlaydigan, izohlaydigan, to‘ldiradigan bo‘lak tobe bo‘lak hisoblanadi. Aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hol, kesim bo‘laklari (sodda gapda), ergash gap (qo‘shma gapda) ana shunday komponentlardir. Tobelanish gapning asosini tashkil qiluvchi bog‘lanishdir, tobelanishsiz gap yuzaga kelmaydi. Gapning asosini tashkil qilgan ega va kesimning o‘zaro aloqasi tobelanish yo‘li bilan bo‘ladi. Anglashiladiki, so‘zlarning tobelanish orqali bog‘lanishi natijasida yo so‘z birikmasi (quvnoq qiz kabi) yoki gap hosil bo‘ladi. (qiz quvnoq kabi). Tobelik CBda moslashuv, boshqaruv, bitishuv orqali reallashadi.
Moslashuv deb shaxs va sonda bir biriga mos bo‘lgan ergashishli birikmalarga aytiladi. qaratqichli birikmalarda qaratqich bilan qaralmish shaxs va sonda mos bo‘lib, moslashuvni tashkil qiladi. Masalan: bizning uyimiz birikmasidagi ergash so‘z (bizning) ham, bosh (uyimiz) ham birinchi shaxs ko‘plikda kelgan. Mening vatanim birikmasida komponentlar 1-shaxs orqali moslashgan. Ergash so‘z bosh so‘zning talabiga muvofiq muayyan kelishik affikslari yoki ko‘makchilar olib kelishi natijasida hosil bo‘lgan tobelik boshqaruv deyiladi. Bunda ergash so‘z tushum, jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish kelishiklaridan birini yoki shunga mos ko‘makchilardan birini olib keladi. Akmalni vokzalga kuzatib qo‘y. Terrorchilar qirg‘iziston tomonga qochib ketdilar.
Bitishuv deb birining o‘zgarishi ikkinchisiga ta’sir etmaydigan, komponentlari tartib va ohang orqali bog‘lanishga aytiladi. Bitishuv ikki turli bo‘ladi: birinchi turda ergash so‘z ravish, ravishdosh va ravish vazifasidagi son, sifatlar bilan ifodalanib, bosh so‘zga (fe’lga) bog‘lanadi : tez yozmoq, asta yurmoq, kulib gapirmoq, yaxshi ko‘rmoq kabi. Ikkinchi turi sifatlovchi bilan sifatlanmish munosabatini ko‘rsatadi. Bunday birikmalarda ergash so‘z sifat, son, olmosh, ot, sifatdosh bilan ifodalanadi: odobli qiz, katta orzu, uchta kitob, beshinchi uy, shu ko‘cha, o‘sha bino; kumush qoshiq, po‘lat sandiq, hurmat taxtasi kabi. quyidagi kabi zimdan kuzatmoq, to‘satdan kelmoq, birga ko‘rmoq birikmalari ham shaklan boshqaruv bo‘lsa-da, aslida bitishuv aloqasidir. Chunki bu yerdagi kelishik shakllaridagi so‘zlar shu shaklda ravishga ko‘chgan.