Ma’ruza mavzusi: embriologiya – 2 soat

Homilaning rivojlanishida kuyidagi bosqichlar farqlanadi: 
1) urug‘lanish; 2) maydalanish; 3) gastrulyatsiya va pusht varaqlarining hosil bo‘lishi; 4) 
gistogenez; 5) organogenez. 
Urug‘lanish. 
Bu erkaklar va ayollar jinsiy hujayralarining qo‘shilishidir. Bu jarayonga bir qator omillar ta’sir 
etadi. Avvalo urug‘lanish oldidan spermatozoid tuxum hujayra bilan uchrashishi uchun bachadon 
nayi bo‘ylab uzoq masofani bosib o‘tishi kerak. Birinchi omil, bu qindagi kislotali muhit bo‘lib, 
u spermatazoidlarni halok qiluvchi ta’sir ko‘rsatadi. Moil urug‘ suyuqligi ma’lum darajada bu 
muhitni neytrallab turadi. Bachadon orqali spermatozoidlar o‘zining xususiy faolligi hisobiga 
o‘tadi, bachadon bo`ynidagi urug‘ shilimshig‘i esa tuxumdon gormonlari ta’sirida erib ketadi. 
Bachadon nayiga kirish ham spermatozoidlarning harakatiga to‘sqinlik qilishi mumkin. 
Bachadon nayida ular nayning ovulyatsiyadan keyin kuchayuvchi peristaltik qisqarishi hisobiga, 
suyuqlik oqimi, kiprikchalar harakati va spermatozoidlar o‘zining xususiy faolligi hisobiga 
harakat qiladi. Shunday qilib, spermatozoidlar minutiga 2-4 mm tezlikda harakat qilsa ham, 
bachadon nayiga 30 min. davomida yetib boradi. Bachadon nayining yuqori qismlarida 
spermatozoidlar suyuqlik oqimiga qarshi harakat qiladi, bu musbat reotaksis deb ataladi. Ayollar 
jinsiy yo‘llaridagi spermatozoidlarning urug‘lanishiga moyiligini oshiruvchi qandaydir ta’sirlar 
ko‘rsatadi. Bu ta’sir kapatsitatsiya deb ataladi. Bu paytda ularning yuzasidagi oqsillar 
modifikatsiyasi kuzatiladi, plazmatik membranadi o‘zgarishlar ro‘y beradi. Jinsiy yo‘llarga 
sperma suyukligi bilan taxminan 3x 108 ta spermatozoid tushadi va ulardan 200 tasi tuxum 
yo‘lining voronkasigacha yetib boradi, shulardan faqat bittasigina tuxum hujayra ichiga kiradi. 
Spermatozoidning tuxum hujayraga yaqinlashishini kimѐviy moddalar – tuxum hujayra ishlab 
chiqaradigan gormonlar stimullab turadi. Shunday qilib, urug‘lanishning birinchi bosqichi o‘zaro 
distant ta’sir va yaqinlashish deb ataladi. Tuxum hujayra va spermatozoidning aѐllar jinsiy 

---

yo‘lidagi yashash xususiyati chegaralangan. Tuxum hujayra bir kun ichida urug‘lanishi mumkin, 
bu muddatdan keyin esa 
undagi metabolik jaraѐnlar susayadi va u halok bo‘ladi. Spermatozoidlar 1-2 kun davomida 
urug‘lanishga moyiligini saqlaydi, harakatchanligini esa 3-4 kun ushlab turishi mumkin. Hozirgi 
paytda sun’iy urug‘lantirish uchun spermani muzlatish usuli ishlab chiqilgan, muzlatilgandan 
so‘ng ular yashash qobiliyatini saqlab qoladi. 
Ikkinchi bosqich – o‘zaro tutashuv bosqichi. Urug‘lanish bachadon nayining yuqori qismida ro‘y 
beradi. Spermatozoidlar tuxum hujayraning ichiga teshib kirishi uchun avval follikulyar 
hujayralardan va yaltiroq pardadan utishi lozim. Bu akrosomal reaksiya ѐrdamida amalga oshadi. 
Akrasoma – bu spermatozoid boshida lizosoma tipidagi membrana hosilasidir. Uning mebranasi 
spermatozoidning plazmatik membranasi bilan ko‘shiladi, mayda pufakchalar hosil qiladi, 
spermatozoidning boshchasidan ajraladi. Akrosoma tarkibida turli gidrolazalar farqlanadi: 
gialuronidaza, proteaza, glikozidaza, lipaza, neytraminidaza, fosfataza, tripsin. 
Spermatozoidning yaltiroq zonasi teshib o‘tish mexanizmi shundan iboratki dastlab u yaltiroq 
parda bilan bog‘lanadi va uning ma’lum qismini yemiradi, shu joydan spermatazoid yaltiroq 
parda va tuxum hujayraning plozmolemmasi orasidagi perivitellin sohasiga tushadi. Hosil 
bo‘lgan kontakt joyida do‘mboq hosil bo‘ladi (urug‘lanish dumbog‘i), plazmatik membrana 
eriydi, do‘mboq shishib, spermatozoidni ushlab turadi. Bu jaraѐn urug‘lanishning ichki fazasi 
deb ataladi (uchinchi bosqich). Bu paytida spermatozoid dumini, o‘rta qismidagi 
mitoxondriyalarni, akrosoma 
qoldiqlarini yo‘qotadi, yadro esa shisha boshlaydi. Tuxum hujayra yadrosida ham xuddi shu 
jaraѐn yuz beradi va endi bu yadrolar pronukleuslar deb ataladi. Ularda DNKning replikatsiyasi 
yuz beradi. Ular eriydi va ularning xromosomalari aralashib ketadi (singamiya). Yadrodagi bu 
jaraѐn sinkarion deb ataladi, shundan so‘ng esa tuxum hujayra zigota deb yuritiladi 
Spermatozoid kirganidan bir necha minut o‘tganidan so‘ng tuxum hujayrada kortikal reaksiya 
boshlanadi. Tuxum hujayrasining periferik qismida joylashgan kortikal granulalar plazmatik 
membrana bilan birga eriydi va hosil bo‘lgan modda tuxum hujayra atrofiga ajraladi. Donachalar 
tarkibidagi gidrolaza yaltiroq parda va plazmolemma o‘rtasidagi bog‘lanishni buzadi, 
spermatozoid va yaltiroq parda orasida bog‘lanish buziladi, yaltiroq pardani mustahkamlaydigan 
omil ajralib chiqadi. Ya’ni kortikal reaksiya tuxum hujayraga boshqa spermatozoidlarning 
kirishiga to‘sqinlik qiladi. Bundan tashqari, spermatozoidning tuxum hujayra bilan ko‘shilishi 
natijasida plozmolemma zaryadi (membrana potensiali) manfiydan musbatga tez o‘zgaradi va 20 
min. gacha shu holatda turadi. Agar bu potensial tez pasayib ketsa, polispermiya yuz berishi 
mumkin. Ba’zi hayvonlarda hattoki bir necha spermatozoid kirib olgan taqdirda ham, ularning 
ortiqchasini aktivsizlashtiradigan mexanizm mavjud. Kortikal reaksiya urug‘lanish qobig‘i hosil 
bo‘lishi bilan yakunlanadi, qobiq kortikal granulalardan va eng ichki dirildoq qavatdan tashkil 
topgan. Bu qobiq maydalanish davri davomida saqlanib turadi. U homilaning tuxum yo‘lidan 
o‘tishi davomida uning himoyasini ta’minlab turadi, uning maxsus tarkibini atrofidagi muxit 
bilan moslab turadi. 
Genetika jinsini U-xromosoma aniqlaydi. U-xromosoma erkak tipiga taalluqli jinsiy bezlarning 
differensirovkasi uchun muhim bo‘lgan omilni kodlashga javobgar, keyinchalik esa 
differensiallashni gormonlar aniqlaydi.