Ma`ruza mavzulari

Nazorat va muhokama uchun savollar: 

1.  Qishloq xo'jaligining vazifalari nimalardan iborat? 

2.  "Qishloq  xo'jaligi  infratuzilmasi"  fanining  predmeti,  vazifasi  va  tadqiqot 

usullari. 

3.  Qishloq xo'jaligida ishlab chiqarishning o'ziga xos     xususiyatlari nimalarda 

namoyon bo'ladi? 

4.  Qishloq xo'jaligining rivojlanish darajasi nimalarda o'z aksini topadi? 

5.  Qishloq xo'jaligida infratuzilma faoliyatini baholang? 

 

 

2-mavzu. Infratuzilmaning mohiyati, tarkibi va turkumlashtirilishi 

Reja: 

1. Infratuzilmaning  mohiyati 

2. Qishloq xo'jaligi infratuzilmasining tarkibi 

3. Infratuzilmaning turkumlashtirilishi 

Adabiyotlar 

1.  Pulatova  R.X."Agrosanoat  majmuasida    infratuzilma  faoliyatini  tashkil 

etish".O'quv qo'llanma. ToshDAU. 2006y. 

2. Berkinov B.B. "Kichik va o'rta biznesni rivojlantirishning tashkiliy va iqtisodiy 

asoslari".  Agrar  sohada  islohotlarni  yanada  kengaytirish  va  chuqurlashtirish 

muammolari va yechimlari. T-2003y. 131-140 b. 

 

Agrar  sektorda  iqtisodiy  islohotlarni  amalga  oshirish  va  chuqurlashtirish    o'z 

navbatida  xizmat  ko'rsatuvchi  infratuzilmalar  faoliyatini  isloh  qilish,  qishloq 

xo'jalik korxonalari talab, ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda tashkil etishni taqozo 

etadi.  Qishloq  xo'jaligida  xizmat  ko'rsatuvchi  infratuzilmalar  faoliyatini 

rivojlantirish,  qayta  tashkil  etish  va  takomillashtirishning  eng  muhim  ob’ektiv 

zaruriyati quyidagilardan iborat: 

---

 

7 

  Turli mulkchilik va xo'jalik yurituvchi sub’ektlarni yuzaga kelishi, mayda tovar 

ishlab  chiqaruvchilarga  aylanishi,  ularni  umumiy  sonining  ortishi,  har  biriga 

biriktirilgan yer maydonlari hajmini kichiklashib borishi; 

  Rejali iqtisodiyot tizimida xizmat ko'rsatuvchi infratuzilmalarga mablag` davlat 

tomonidan  ajratilgan.  Hozirda  esa  xo'jalik  yurituvchi  sub’ektlarni  o'z 

mablag`laridan  sotib  olishi,  natijada  xizmat  ko'rsatuvchi  infratuzilmalarni 

tuzishda mablag`i va imkoniyati yetarli emasligi; 

  Sifatli,  arzon  va  kafolatli  xizmat  ko'rsatuvchi  infratuzilmalarga  bo'lgan 

talabning oshganligi; 

  Mavjud  xizmat  ko'rsatuvchi  korxonalarning  asosiy  qismi  yirik  xo'jaliklarga 

xizmat  ko'rsatishga  ixtisoslashganligi,  mayda  tovar  ishlab  chiqaruvchilar 

ehtiyojlari hisobga olinmaganligi; 

  Ilgari  barcha  qishloq  xo'jaligi  korxonalarining  moddiy-texnika  ta’minoti 

bevosita  davlat  tomonidan  fond  orqali  amalga  oshirilgan  bo'lsa,  bozor 

munosabatlariga  o'tish  sharoitida  esa,  moddiy  resurslarni  xo'jalik  yurituvchi 

sub’ektlarning o'z mablag`lari hisobiga sotib olishi; 

  Mayda tovar ishlab chiqaruvchilarda pul mablag`lari aylanish hajmi kamligi va 

moliyaviy  jihatdan  zaifligi,  har  biri  o'zida  servis  xizmati  ko'rsatishni  tashkil 

etish imkoniyatiga ega emasligi. 

Mamlakatda  chuqur  iqtisodiy  islohotlar  olib  borilishi  iqtisodiyotning  barcha 

jabhalari  singari,  qishloq  xo'jaligida,  unga  xizmat  ko'rsatuvchi  infratuzilmalar 

tizimida  ham  tub  o'zgarishlarga  olib  keldi.  Yangi  servis  (konsalting,  injenering, 

lizing  va  boshqa)  xizmatlari  vujudga  keldi.  Aksariyat  servis  xizmati  ko'rsatuvchi 

korxonalarning faoliyati tubdan o'zgardi, xizmat turlari kengaydi.  

Qishloq  xo'jalik  mahsuloti  yetishtiruvchi  sub’ektlarning  maydalashuvi, 

jumladan  fermer  va  dehqon  xo'jaliklarining  vujudga  kelishi,  shirkat  xo'jaliklari 

ichida  yerlarni  oila  pudratiga  biriktirib  berilishi,  muttasil  zarar  bilan  ishlab 

kelayotgan  shirkat  xo'jaliklari  tugatilib,  fermer  xo'jaliklariga  aylantirilishi  servis 

xizmatlariga bo'lgan talabni keskin o'sib borishiga olib kelmoqda. 

Qishloq  xo'jaligida  olib  borilgan  iqtisodiy  islohotlar  natijasida  2005  yil 

yakuniga  kelib,  respublikada  turli  mulkchilikka  asoslangan  xo'jalik  yuritishning 

yangi  shakllari  jumladan,  300  dan  ortiq  shirkat  xo'jaliklari,  26000  tadan  ortiq 

fermer  xo'jaliklari,  3,5  mln.dan  ortiq  dehqon  xo'jaliklari  faoliyat  ko'rsatyapti. 

Mustaqil  faoliyat  yurituvchi  sub’ektlar  sonini  ortib  borishi  esa  muqarrar  ravishda 

xizmat  ko'rsatish  tizimini  rivojlantirishni  taqozo  qiladi.  Chunki,  mulk  shaklidan 

qat’iy  nazar,  har  bir  xo'jalik  yurituvchi  sub’ekt  o'zining  turli  servis  xizmatlariga 

bo'lgan talabini o'z vaqtida, kafolatli, arzon va sifatli xizmatlar orqali qondirishga 

intiladi. 

Qishloq  xo'jaligida  iqtisodiy  islohotlarni  amalga  oshirishning  qisqa  davri 

mobaynida  agroservis  tizimi  mag`lum  darajada  shakllandi.  Bugunga  kelib 

respublikada  texnikaviy  servis  korxonalari  MTPlari  soni  260  taga  yaqin, 

agrokimyo  servis  korxonalari  soni  192  ta,  kimyoviy  vositalar  sotuvchi 

shahobchalar soni 300 tadan ortiq, urug`chilik xo'jaliklari soni 422 ta, veterinariya 

punktlari  soni  2186  ta,  zooveterinariya  dorixonalari  soni  315  ta,  axborot-

---

 

8 

maslahatlari  markazlari  216  tadan  oshib  ketishi  xizmat    ko'rsatish  tizimining 

taraqqiy etganligidan dalolat beradi. 

Iqtisodiy  taraqqiyotning  jahon  tajribasi  shuni  ko'rsatadiki  agrar  tarmoqning 

jadal  o'sishi  mamlakatda  umumiy  iqtisodiyotning  o'sishi  uchun  asosiy  omillardan 

biri  bo'lib  hisoblanadi.  Shuning  uchun  kelajakda  mamlakatimizning  butun 

iqtisodiyotini barqaror va uzluksiz rivojlanishi uchun makroiqtisodiy ko'rsatkichlar 

muvozanatida  qishloq  xo'jaligining  o'rniga  alohida  eg`tibor  berishimiz  lozim. 

Buning  zaminida  katta  bir  tarmoq,  ya’ni  qishloq  xo'jaligining  o'rni  beqiyosligi 

ko'rinib  turibdi,  lekin  qishloq  xo'jaligi  ham  o'zidan-o'zi  rivojlanavermaydi,  unga 

xizmat qiluvchi infratuzilma sohalarining xizmati tufayli gurkirab rivojlanadi.  

Hozir  qishloqda  faoliyat  ko'rsatayotgan  kichik  biznes  korxonalarining  

samarali  ish  yuritishi  ko'p  jihatdan  hududlarda  infratuzilma  muassasalari 

rivojlanganligi  darajasiga  bog`liq.  Infratuzilma  muassasalari  ularning  xizmat 

ko'rsatish sohalari nuqtai nazardan uch guruhga bo'linadi (1-chizma). 

Birinchi  guruh  -  bu  ishlab  chiqarish  infratuzilmasi  muassasalari,  ikkinchi 

guruhga  hududdagi  ijtimoiy  soha  muassasalari,  uchinchi  guruhga  bozor 

infratuzilmasi muassasalari bozorda mahsulot, pul hamda ishchi kuchlari harakatini 

ta’minlovchi  korxona  va  tashkilotlar  kiradi.  Hozirgi  sharoitda  hududlarda  xizmat 

ko'rsatish  toifasiga  kiruvchi  bozor  infratuzilmalarini  rivojlantirish,  ularning 

faoliyati  samaradorligini  oshirish  hududiy  tadbirkorlikni,  ayniqsa  kichik  biznes 

shaklini taraqqiy etilishining o'ta muhim masalalaridan hisoblanadi. 

  

Transport,  aloqa,  yo'l,  saqlash  va  omborxona  xo'jaliklari,  ta’mirlash 

ustaxonalari,  moddiy  texnika  ta’minoti  shahobchalari,  ilmiy  ishlab  chiqarish 

laboratoriyalari,  texnika  xizmati  shahobchalari,  elektr  energiya,  seleksiya  va 

urug`chilik,  kimyo  xizmati,  mineral  va  madaniy  o'g`itlar  bilan  ta’minlash, 

veterinariya va naslchilik xizmati, mahsulotni tayyorlash va qayta ishlash xizmati, 

hamda  boshqa  shunga  o'xshash  soha  xizmatlaridan  foydalangan  holdagina 

rivojlanishi mumkin. 

Qishloq xo'jaligi  ishlab  chiqarishiga xizmat  ko'rsatuvchi  infratuzilmaning  o'rni  va 

ahamiyati beqiyosdir. Chunki, qishloq xo'jalik mahsulotlari yetishtirishning barcha 

jarayonlarida,  jumladan,  yerni  ekin  ekishga  tayyorlash  (erni  tekislash, 

shudgorlash),  urug`ni  yerga  qadashdan  boshlab,  zarur  agrotexnik  tadbirlar 

o'tkazish,  yetishtirilgan  mahsulotlarni  yig`ib-terib  olish  va  boshqa  bo'ladigan 

jarayonlarda turli servis xizmatlari ko'rsatilayapti.  

        Ijtimoiy infratuzilma qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishining xususiyatlarini aks 

ettiradigan  o'ziga  xos  jihatlarga  ega.  Ijtimoiy  infratuzilma  ob’ektlari  qishloq 

xo'jaligi  korxonalari  resurslari  va  qishloq  aholisi  pul  mablag`lari  yoki  davlat 

investitsiyalarini  yashash  joylari,  bolalar  bog`chalari,  maktablar,  poliklinikalar, 

aloqa tarmoqlari va boshqa qurilishlarga samarali sarflash orqali barpo etiladi. 

        Qishloq  joylardagi  ijtimoiy  infratuzilma  bo'limlari  nafaqat  qishloq  xo'jaligi 

ishlab  chiqarishida  band  bo'lgan  ishchilarga,  balki  qishloq  xo'jaligi  korxonasi 

hududida yashovchi aholining boshqa qismiga ham xizmat ko'rsatadi. 

        Maqsadli  yo'nalishi,  shakllanish  manbai,  hududiy  joylashuvi  va  ishlab 

chiqarish jarayonida qatnashishiga ko'ra, ijtimoiy infratuzilma ob’ektlari va xizmat 

sohalarini ikki guruhga bo'lish mumkin. 

---

 

9 

        Birinchi  guruhga  korxonalar  hisobidan  barpo  etilgan,  xo'jalik  bo'limlarida 

joylashgan va mehnat sharoitlari, texnika xavfsizligi va ishlab chiqarish jarayonida 

ishchilarning hordiq chiqarishi, shart-sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan ob’ektlar 

tegishlidir.  Bu  guruh  tarkibiga  brigadalardagi  va  chorva  fermalaridagi  maishiy 

inshootlar,  bo'limlardagi  umumiy  ovqatlanish  punktlari,  sog`liqni  saqlash, 

madaniyat va hordiq chiqarish ob’ektlari, yong`inga qarshi kurash punktlari kiradi. 

Ular chorvachilik majmualarida, fermalarda, ustaxonalarda, traktor parklarida, dala 

stansiyalarida joylashtiriladi. 

         Ikkinchi  guruhga  qishloq  xo'jaligi  korxonalarining  aholi  punktlarida 

joylashgan aholini kommunal uy-joy talablarini qondiradigan  ijtimoiy infratuzilma 

ob’ektlari,  maishiy  xizmat  korxonalari,  sog`liqni  saqlash,  sport,  maktab  va 

maktabgacha tarbiya muassasalari, madaniyat uylari va klublar, savdo korxonalari 

taalluqlidir. 

         Ijtimoiy infratuzilmaning asosiy vazifasi qishloq aholisining ijtimoiy-maishiy 

sharoitlarini kelgusida yaxshilash hisoblanadi. 

          Bozor  munosabatlarini  shakllantirishni  tegishli  muhitsiz,  tovar-pul  va 

mehnat resurslari bozorlarida xo'jalik yurituvchi sub’ektlar o'rtasida o'zaro aloqani 

ta’minlashi  kerak  bo'lgan  infratuzilmasiz  tasavvur  etib  bo'lmaydi.  Moliya,  bank-

kredit tizimlari bilan bog`liq masalalarni hal qilish, sug`urta, auditorlik, yuridik va 

konsalting firmalari hamda kompaniyalarini, birja tizimini yaratish zarur. 

          Bozor  infratuzilmasining  asosiy  maqsadi  tovar  va  xizmatlarni  ishlab 

chiqaruvchilardan iste’molchilarga yetib borishi va ularning ehtiyojlarini qondirish 

borasida  qulay  sharoitlar  yaratish  orqali  iqtisodiy  tizimning  samarali  faoliyat 

yuritishini oshirishga qaratilgan. 

           Bozor  infratuzilmasi  respublikada  vujudga  kelayotgan  umummilliy  va 

mintaqaviy  bozorlarning  ishlashini,  davlatlararo  iqtisodiy  munosabatlarning 

tartibga solinishini ta’minlaydi. 

           O'zbekistonda bozor infratuzilmasi sub’ektlari asosan shakllantirib bo'lindi, 

ularning  huquqiy-institutsional  asoslari  yaratildi.  Hozirgi  kunda  respublikada  ikki 

pog`onali  bank  tizimi,  sug`urta  kompaniyalari,  tovar  va  xom  ashyo  birjalari, 

sarmoya fondlari tarmog`i, fond va ko'chmas mulk birjalari, Markaziy depozitariy 

va  ikkinchi  pog`ona  depozitariylari,  lizing  va  konsalting  kompaniyalari,  Savdo-

sanoat  palatasi,  Dehqon  va  fermer  xo'jaliklari  uyushmasi  faoliyat  ko'rsatmoqda 

hamda ularning faoliyat yo'nalishlari bozor talablariga moslashtirilmoqda. 

            Agrar  tarmoqda  bozor  infratuzilmasi  barcha  tarmoqlar  o'rtasida  amalga 

oshiriladigan  ishlab  chiqarish,  taqsimot,  ayirboshlash  va  iste’mol  o'rtasidagi 

munosabatlarni bog`lab, iqtisodiyotda moddiy, moliyaviy va axborot zahiralarining 

aylanishini tezlashtirib, ishlab chiqarishning samaradorligini oshishini ta’minlaydi. 

Infratuzilma  iqtisodiy-huquqiy,  savdo-vositachilik,  moliya-kredit,  tashqi  iqtisodiy 

va  axborot  xizmatlari  ko'rsatishda  ishtirok  etib,  qishloq  xo'jaligi  sub’ektlarining 

iqtisodiyotdagi  barcha  sub’ektlar  bilan  moddiy  va  moliyaviy  resurslar  harakatini 

bog`lovchi bo'g`in bo'lib xizmat qiladi. 

Infratuzilma,  bu  iqtisodiy  va  ijtimoiy  ishlab  chiqarish  uchun  normal  shart-

sharoitlarni  ta’minlovchi  tarmoq  va  sanoat  majmuidir.  Infratuzilmaga  kiradigan 

tarmoqlar ishlab chiqarish jarayoniga bir xilda ta’sir ko'rsatmaydi va jamiyat ishlab 

---

 

10 

chiqarishida o'ziga xos o'rin egallaydi. Shu tufayli infratuzilma tarmoqlarini asosiy 

ko'rsatkichlari  bo'yicha  turkumlashtirish  muhim  amaliy  ahamiyatga  ega. 

Infratuzilmaning  turkumlashtirilishi  alohida  elementlar  bilan  birga  butun 

tarmoqlarning  jamiyat  ishlab  chiqarish  tizimidagi  o'rinlarini  belgilashga  yordam 

beradi.  U  tarmoqlararo  aloqalarni  o'rganishga  va  asosiy  ishlab  chiqarish  bilan 

xizmat  ko'rsatish  tarmoqlari  o'rtasida  optimal  muvozanatni  belgilashda 

ko'maklashadi. 

Infratuzilma elementlarining xarakterini ko'p tomonlama hisobga olgan holda 

uni konkret xususiyati bo'yicha turkumlashtirish mumkin emas. ASM infratuzilma 

elementlarini quyidagi to'rt xususiyati orqali turkumlashtirish mumkin:  

  ishlab chiqarish jarayoniga ta’siri darajasi bo'yicha; 

  hududiy; 

  tarmoq; 

  funksional yo'naltirilganligi bo'yicha. 

ASM      infratuzilmasini      ishlab      chiqarish      jarayoniga      ta’siri    darajasi 

bo'yicha quyidagi ikki guruhga bo'lish mumkin: 

  ishlab chiqarish; 

  ijtimoiy.  

 Hududiy        xususiyati        va        ishlab        chiqarishga        xizmat        ko'rsatish    

bo'yicha tarmoqlar quyidagilarga bo'linadi: 

  infratuzilmaning iqtisodiyot tarmoqlari; 

  mintaqaviy tarmoqlar. 

Iqtisodiy  infratuzilma  butun  iqtisodiyotning  samarali  ishlashiga  xizmat 

qiladigan  tarmoq  va  xizmatlardan  iborat.  Shunday  qilib,  yagona  energetik, 

transport, aloqa tizimlari asosiy  infratuzilma majmui hisoblanadi. Iqtisodiyotning 

elektroenergiyaga,  pochta,  telegraf  va  transport  aloqalariga  bo'lgan  talabini 

qondirishga yo'naltirilgan. 

Mintaqaviy  infratuzilma  alohida  iqtisodiy  hududlarning  rivojlanishi  va 

hududiy ishlab chiqarish majmualarining shakllanishi bilan bog`liq.  

Lokal  yoki  ishlab  chiqarish  infratuzilmasi  alohida  korxonalarning  faoliyatini 

ta’minlaydigan  element  va  ishlab  chiqarishdan  iborat.  Lokal  infratuzilmaga  ichki 

xo'jalik va xo'jaliklararo yo'l quradigan tashkilot misol bo'la oladi. 

Tarmoq  xususiyatlari  bo'yicha  infratuzilma  tarmoqlararo  infratuzilma  va 

tarmoq ichki infratuzilmasiga bo'linadi. Tarmoqlararo infratuzilma iqtisodiyotning 

ko'pgina  tarmoqlariga  xizmat  qilishga  yo'naltirilgan.  Tarmoq  ichi  infratuzilmasi 

esa aniq tarmoqning ishlashiga yordam beradi. 

Funksional  yo'naltirganlik  bo'yicha  ASM  infratuzilmasida  ikkita  sohani 

ko'rish mumkin: bevosita qishloq xo'jaligiga xizmat qiluvchi soha, hamda pirovard 

mahsulot iste’molchiga yetib borishini ta’minlaydigan soha. Birinchi soha mashina 

ta’mir-ta’minoti  tarmog`i,  transport,  meliorativ-suv  ta’minoti  tashkilotlari, 

agronomiya,  veterinariya,  axborot  xizmatlari,  moddiy-texnika  ta’minoti  va 

elektrlashtirish  tizimlaridan,  ikkinchi  soha  esa  mahsulotni  tayyorlash,  tashish, 

saqlash  tashkilotlaridan  iborat.  ASM  normal  ishlashini  turli  qadoqlash 

materiallarining yetarli miqdorisiz ta’minlash mumkin emas. 

---

 

11 

Qishloq  xo'jaligiga  xizmat  ko'rsatuvchi  korxonalar,  mahsulotni  qayta 

ishlovchi,  iste’molchiga  yetkazib  beruvchi  tutash  tarmoqlarning  o'zaro 

hamkorlikdagi uzviy bog`liq ishlab chiqarishni rivojlantirish ASM vujudga kelishi 

va rivojlanishining asosiy negizi hisoblanadi.