Маъруза мавзу: Одам органлар системасининг онто

Нафас аъзолари онто филогенези 
Умуртқлилар эволюциясини дастлабки давридан бошлаб, нафас олиш 
системаси келиб чиқиши ва жойлашишига кўра бевосита ҳазм қилиш систе- 
маси билан боғлиқ. Жабралар умуртқалиларнинг энг дастлаб пайдо бўлган 
нафас аъзоларидир. Қуруқликда яшайдиган умуртқали ҳайвонлардан улар 
фақат сувда ҳам қуруқда яшовчи-амфибияларнинг личинкали давридагина 
бўлади.Нафас аъзоларининг кейинги тараққиёти жабраларнинг юзаси кен- 
гайиши билан борган.
Ланцетниклар
да фақат жабра ёриқлари бўлади, ҳалқум деворига жой- 
лашган 130-150 жуфт жабра ёриқлари орқали нафас олади. 
Тугарак оғизлиларда
жабра қопчалари шаклланади, улар олдинги 
қисмига жойлашган 7-10 жуфт жабра қопчиқлари орқали нафас олади. 
Балиқларда 
жабра ёриқлари деворларида капилляр қон томирларга эга 
бўлган жабра япроқлари пайдо бўлади. Балиқларда жабра ёриқлари сони 
камайган бўлсада, нафас олиш сатҳи ва япроқлар сони капиллярлар тури 
ҳисобига кенгаяди. Панжа қанотли балиқларда охирги жабра ёйларини орқа 
томонида, ҳалқумни вентрал томонини бўртиб чиқиши ҳисобига, жуфт сонда 
бўлган тузилма-сузгич пуфаги шаклланади. Эмбриогенез даврида юзага 

---

келган сузгич пуфаги ва ҳалқум орасидаги боғланиш кейин ҳам сақ- ланиб 
қолади. Шунинг учун ҳалқумга тушган ҳаво, ҳеч қандай тусиқсиз сузгич 
пуфагига ўтади. Бундай морфофизиологик ўзига хос хусусият суз- гич 
пуфагини ўпкага айланиши учун замин бўлган.
Умуртқалилар нафас аъзоси эволюцияси. 
I - панжақанот балиқнинг ҳалқуми ва сузгич пуфаги; II - амфибиянинг ҳал- 
қуми ва ўпкаси; III - ўпкалар. а - думли амфибияники; б - думсиз амфибия- 
ники; 1- ҳалқум; 2-сузгич пуфагини ҳалқум билан бирлаштирувчи камера; 3-
сузгич пуфаги қопчалари; 4-хикилдок-кекирдак камераси; 5-ўпка қопчиқ- 
лари; 6-ўпка ичи тўсиқчалари;
Панжа қанотли балиқларда сузгич пуфак ҳалқумнинг ён соҳасидан 
ҳосил бўлган ўсимта бўлиб, унда жуда кўплаб қо томирлар ривожланган.
Сузгич пуфак жабра артериясидан қон билан таминланади,оксидланган қон
тўғри юракка боради. Панжа қанотли балиқлар қуруқликка чиқиши натижа- 
сида, улардан дастлабки амфибиялар-стегоцефаллар келиб чиқди, сузгич 
пуфакларидан эса дастлабки ўпкалар шаклланди. 
Эволюцияда ўпка биринчи марта 
амфибияларда
пайдо бўлган. Келиб 
чиқиши бўйича панжа қанотли балиқлар билан боғлиқ бўлган сувда ҳам 
қуруқда яшовчиларда, фақат личинкали даврида нафас олиш жабралари 
орқали содир бўлса, етук даврида нафас олиши ўпка орқали содир бўлади.
Амфибия ўпкаси ичак ўсимтаси бўлмиш хаво халтачаларига гомологдир. 
Уларнинг ўпкасида тўсиклар, бронхлар бўлмайди. Кўкрак қафаси ва диа- 

---

фрагмаси бўлмаганлиги туфайли, уларда ҳаво оғиз бўшлиғидан, иякости - 
тилости мушаклари ҳисобига содир бўладиган ютиш ҳаракатлари туфайли 
ўпкага ўтади. Жабра ёйларини қисмлари редукцияга ўчрайди ва қисман 
биринчи бўлиб амфибияларда шаклланган, остки нафас йўлларига кирувчи 
аъзо бўлмиш,
ҳиқилдоқ 
ни тоғайлари таркибига киради. Ўпкалар айнан ҳиқ- 
илдоқдан бошланади. Амфибиянинг ўпкаси жуда содда тузилган ва газ 
алмашини майдони жуда кичик, шунинг учун газ алмашиниш кўпроқ тери 
қоплами орқали амалга ошади.
Думли амфибиялар(А,B) ва рептилияларни(C, D) ўпкаларини тузилиши. 1-
трахея(кекирдак); 2-бронхлар; 3-ўпка ичидаги бронхлар; 
Узил кесил қуруқликка чиққан