Маъруза Мавзу 17. Мусиқа ахборотини идрок этишнинг психологик хусусиятлари

3. Рангли эшитиш
Рангли эшитиш интеранализатор ўзаро таъсирлар асосида юзага келади ва шунинг учун тизим ёндашуви нуқтаи назаридан у битта анализаторда идрок қилишдан кўра мураккаб ва ажралмас сифат ҳисобланади. Рангли эшитиш фақат мутлақ эшитиш билан одамларда кўринади. Мутлақ эшитиш йўқлигида рангли эшитишнинг маълум ҳолатлари мавжуд эмас. Маълум товушларнинг доимий равишда ранг эшитадиган одамлар учун хос бўлган маълум рангларга мос келиши уларнинг товуш поғонаси идрокининг мутлақ меъёрига эга еканлигини кўрсатади. Бу ранг эшитиш ва мутлақ ешитиш ўртасида аниқ ўхшашлик бўлиб, у ҳам мутлақ баланд овозда стандартининг мавжудлиги билан тавсифланади. Бироқ, ўхшашлик билан бир қаторда, товуш поғонаси сезиш стандарти сезиларли сифат фарқига эга бўлиб, у эшитув-кўриш синестезияси натижасидир. Шундай қилиб, мутлақ рангли эшитиш билан боғлиқ бўлган эшитиш идрокининг мутлақ меъёри бу ерда бойитилган, сифат жиҳатидан қимматлироқ шаклда пайдо бўлади.
Б.М.Теплов (1947) маълумотларига кўра, мутлақ ешитиш ҳам мусиқий бўлмаган одамларда учрайди. Ранг эшитиш билан боғлиқ, жуда иқтидорли мусиқачилар, фақат унинг ҳузурида ҳолатлар бор: Н.А. Римскй-Корсаков, А.Н.Скрябин, М.Чюрленис. Ранг эшитиш муаммоси ҳозирги вақтда ўзининг алоҳида мураккаблиги туфайли етарли даражада ўрганилмаган. Бироқ, уни ҳал қилишга уринмаслик, бизнинг фикримизча, бу психофизёлогик муаммо ўз моҳиятига кўра, психофизёлогик механизмларни ва ранг эшитишнинг детерминантларини аниқламасдан, жисмоний ва фалсафий даражаларда ҳал қилишга ҳаракат қилинган.


4. Мусиқий ва ритмик қобилиятларнинг тузилиши
Куп жиҳатлар билан бир қаторда ритмни идрок этиш мусиқа идроки тузилиши билан ҳам бевосита боғлиқ. Б.М.Теплов мусиқий идрокнинг баланд овозда ва ритмик томонларининг бирлиги ҳақида ёзган эди: "мусиқий ҳаракатнинг ҳеч бир томони бошқа томонлардан чалғитилса, унинг бадиий ҳаракатида сезилмайди. Мусиқий ритм-бу"маълум тезликда (темпда) ижро этиладиган малумотнома ва ўтиш қисмларининг, (метр) мунтазам алмашиб туриши лозим бўлган ритмик бирликлар (ритмик қолип) нинг вақт бўйича мунтазам тақсимланишидир". Замонавий тушунчаларга кўра, мусиқий ритм алоҳида томонларни ўз ичига олади: ритм, метрнинг бир тури бўлган ритмик нақш - ритмик ташкилот тизими ва темп сифатида - ритмик жараённинг тезлигининг сифат ва миқдорий хусусиятлари (Б.М. Теплов, Е.В.Назайкинский). Бундан келиб чиқадики, мусиқий-ритмик қобилият уч асосий компонентдан иборат мураккаб қобилиятдир: ритмик нақшни идрок этиш қобилияти, метрни идрок этиш қобилияти ва темп нисбатларини идрок этиш қобилиятидир.
Маълумки, барча мусиқа ритмлар билан тўла тўйинган. Дурацияларнинг маълум кетма-кетликлари ритмик нақшни ташкил этади. Ўзгарувчан ритмик нақшлар метрик пулсация ҳосил қилади. Метрик пулсация табиатда ритмик бўлган темп ўзгаришларига бўйсунади: тезланиш секинлашиш, секинлашиш тезланиш ва бошқалар билан кузатилади. Шу билан бирга, барча мусиқий ритмлар Е.В.Назайкинский томонидан кўрсатилган ҳиссий идрок доирасига мос келмайди. Агар ритмик нақшлар шу диапазонга мос келса, у ҳолда 12-20 секунд ичида мусиқий асарнинг темп нисбатларининг ритмик мазмунига мос келиши аниқ бўлмайди. Академик мусиқашунос Б.В.Асафьевнинг адолатли фикрига кўра, мусиқий ритм-бу "вақтнинг ўзида шакл яратувчиси"дир. Ритмик мазмуннинг қамрови қандай? Е.В.Назаикинскийнинг фикрига кўра, давомийлиги 12-20 сониядан ортиқ бўлган ҳар қандай даврийлик фикрлаш ва хотира жараёнлари туфайли бевосита эмас, балки билвосита қабул қилинади.