Ma’ruza matnlari

ALisher Navoiy, “Lisonut-tayr”. Sh.Sharipov nasriy bayoni // 
www.ziyouz.com
 
 
 
Lison  va  nutq  munosabatiga dialektika  kategoriyalari  nuqtayi  nazaridan 
yondashilsa, u haqdagi tasavvur va bilim to‘laqonli bo‘ladi (3-jadval): 
3-jadval 
BORLIQ 
TIL 
LISON 
 
 
ME’YOR 
NUTQ 
Umumiylik 
Alohidalik 
Mohiyat 
Hodisa 

---

Ma’ruza matnlari.  
 
21 
Imkoniyat 
Voqelik 
Sabab 
Oqibat 
 
Lisoniy va nutqiy sath o‘z birliklariga ega. Bu birliklar ham ham lison va 
nutq kabi o‘zaro UMIS va AHVO munosabatida bo‘ladi (4-jadval): 
4-jadval 
LISONIY BIRLIК 
NUTQIY BIRLIК 
Fonema 
Tovush 
Morfema 
Qo‘shimcha 
Leksema 
So‘z 
Qolip 
Yasama so‘z, so‘z birikmasi, gap 
 
 
 
Mustaqil o‘qish uchun 
Til – shartli belgilar sistemasi 
Guldasta  –  tabrik,  gulchambar  –  xotira  alomati.  Fakultet  binosida  qo‘ng‘iroq  chalinishi 
bilan hamma auditoriyaga kira boshlaydi. Telefoningiz ovoz bersa, javob berishga harakat qilasiz. 
Yo‘lda  mashina  signal  bersa,  o‘zingizni  chetga  olasiz.  Lekin,  tramvay  qo‘ng‘irog‘i  ovoz  bersa  ham, 
auditoriyaga  shoshilasizmi?  Mashinaning  signalini  eshitib,  xonangizda  ham  o‘zingizni  chetga 
olasizmi?  Yo‘q,  biz  bunday  kelishmaganmiz.  Faqat  o‘quv  binosidagi  qo‘ng‘iroqqa  talabalarni 
auditoriyaga  “haydash”  vazifasi  yuklatilgan.  Mashina  signalini  yo‘lda  “joningdan  umiding  bo‘lsa, 
qoch”  degan  ma’noda  tushunamiz.  Chunki  ular  shartli  belgilardir.  Svetoforning  chiroqlari,  yo‘l 
harakati  ishoralari,  xaritadagi  belgilar  ijtimoiy  kelishuv  asosida  o‘rnatilgan.  Yo‘l  bo‘lmagan  joyda 
qandaydir qizil chiroq yonib turgan bo‘lsa, mashinamizni to‘xtatmaymiz. Ular ma’lum bir makon va 
zamondagina bu vazifani bajaradi. 
O‘rtog‘ingizni ko‘rib, qo‘l silkiysiz – to‘xtashga ishora qilasiz. Bu hamshartli belgi. Avtobusdagi 
“100”  raqamini  ko‘rib,  shoshildingiz,  chunki  shartli  belgini  ko‘rdingiz.  Ko‘chada  bir  kishi  yotibdi. 
Qon oqqan. “O‘lib qolgan bo‘lsa kerak” – degan fikr miyangizga urdi. Qon, axir, o‘lim alomati. Lekin u 
shartli  belgimikan?  Ana  muammo!  Daraxt  barg  chiqara  boshlabdi.  Bahor  alomati.  U  ham  shartli 
belgi bo‘la oladimi? O‘ylab ko‘rish kerak.    
Dunyoda qachon bitta til bo‘ladi? Har qanday shartli belgi to‘rtta muhim xossaga ega bo‘ladi.  
Birinchidan, ifodalovchi, ya’ni belgi moddiy shaklga ega bo‘lishi lozim. Ovoz, rang, harakat va 
h.  
Ikkinchidan,  u  nimanidir  ifodalashi  lozim.  Qo‘ng‘iroq  mashg‘ulot  boshlanishini,  yashil  rang 
esa harakatlanishni, ikki qo‘lni xoch holatiga keltirish biror harakatni to‘xtatishni ifodalaydi.  
Uchinchidan,  belgi  bilan  u  ifodalaydigan  mazmun  orasidagi  aloqa  shartli,  kelishilganlik 
tabiatiga ega bo‘lishi lozim. Bu – eng muhimi. Masalan, eganing tagiga bir chiziq, kesimning tagiga 
ikki  chiziq  chizish  kelishib  olingan.  Aslida,  kelishilsa,  svetofordagi  qizil  chiroqda  harakatlanib, 
yashil  chiroqda  to‘xtash  ham  mumkin  bo‘lur  edi.  Zero,  svetofor  ranglari  bilan  ular  ifodalaydigan 
harakatlar orasida hech qanday bog‘liqlik yo‘q. Lekin qon o‘limning, daraxt chiqarayotgan barglar 
bahorning shartli emas, balki tabiiy belgilari. Til ifodalari ham borliq hodisalari bilan tabiiy emas, 
balkishartli bog‘lanishga ega. Agar til va borliq tabiiy bog‘lanishga ega bo‘lsa edi, dunyoda yagona til 
mavjud bo‘lar edi.Bu tilning shartli belgilar sistemasi ekanligini ko‘rsatadi.  
To‘rtinchidan, shartli belgilar sistemasi a’zolari kamida ikkita bo‘ladi. Masalan, svetoforning 
uch  rangi  bor.  Arifmetik  amallar  to‘rtta.  Xaritadagi  belgilar  soni  esa  juda  ko‘p.  Ammo...  liftdagi 
yonib-o‘chadigan chiroq bitta-ku? U shartli belgi emasmi?