ma’ruza matnlari –MA’ruza mavzu. ENERGIYA HAQIDA ASOSIY ma’lumotlar. Reja

1.1 MA’RUZA MATNLARI
1 –MA’RUZA

MAVZU. ENERGIYA HAQIDA ASOSIY MA’LUMOTLAR.

Reja

1. Elektrotexnika fani uning predmeti va strukturasi.

2.Asosiy elektrik va energetik tushunchalar.

3. Mamlakatimiz elektroenergetikasi xaqida ma’lumotlar.

4. Jaxon elektroenergetikasi va global muammolar.

Tayanch sо‘z va iboralar:

Energiya, elektroenergetika, generator, gidrogenerator, turbogenerator, elektrostansiya, elektr liniyalari, elektr uzatish, elektr energiyasini ishlab chiqarish, elektr toki, magnit, magnit maydoni, elektron, zaryadlangan zarra, ion, elektr razryadi, atomning energetik xolati, elektr quvvati, buyuk portlash, galaktika, koinot, energiyaning saqlanishi, nuklon, termoyadro reaksiyalari, muqobil energiya, an’anaviy energetika, quyosh energiyasi, shamol energiyasi, geotermal energiya, bioenergiya, kimyoviy energiya.

Kirish

Insonlar qadim zamonlardan buyon elektr xodisalarini amalda kо‘rib, uni о‘rganib, xatto undan foydalanib kelgan, lekin to 19-asrning о‘rtalarigacha elektr va magnit maydonlari aloxida о‘rganib kelingan va aloxida xodisalar deb qaralgan. 1820 yilda Ersted elektr tokining magnit strelkasiga tasirini о‘rgangandan sо‘ng elektr va magnit maydonlari yagona fizik xodisaning ikki tomoni ekanligi isbotlandi va elektr soxasida amaliy ishlar avj olib ketdi. 1831 yilda Faradey elektromagnitik induksiya xodisasini kashf etdi. Shu davrdan boshlab elektrotexnika taraqqiyotida yangi, tezkor suratlar bilan rivojlanish bosqichi boshlandi.

Faradeyning elektromagnitik induksiya qonuni asosida Maksvell о‘zining mashxur elektromagnitik maydon nazariyasini yaratdi, Gers elektromagnitik tо‘lqinlarni amalda о‘rganishga asos soldi. Ana shu tariqa 19-asrda sanoat elektrotexnikasi paydo bо‘la boshladi. Elektr energiyasidan eng avval yoritish (yoyli lampalar) va telegrafda foydalanildi, sо‘ngra chо‘g‘lanma tolali lampalar, elektr generatorlari, dvigatellari paydo bо‘ldi. Shu davrdan boshlab elektr energiyasi jamiyat xayotiga chuqur kirib bordi va elektr ta’minoti xayotiy extiyojga aylandi.

19 - asrning 80- yillarida о‘zgaruvchan tok generatorining, ayniqsa mashxur rus injeneri M. O. Dolivo-Dobrovolskiy tomonidan uch fazali tok ishlab chiqarishning ixtiro qilinishi elektrotexnika taraqqiyoti va uning jamiyat xayotiga kirib borishida yana bir yangi bosqichni boshlab berdi. Shundan sо‘ng barcha davlarlarda intensiv ravishda elektrlashtirish ishlari avj olib ketdi. Elektrostansiyalar qurilishi, uning quvvatini oshirish jadal rivojlanib bordi. Agar 19-asrning oxirida eng katta issiqlik elektrostansiyalarining quvvati 50 MW bо‘lgan bо‘lsa, 20-asrning 40-yillarida ularning quvvati 250 MW gacha yetdi, 60-yillarda esa 600 MW gacha ortdi, xozirgi kunda esa о‘nlab GW ni tashkil qiladi.

Elektrostansiyalarning quvvati ularda о‘rnatilgan yakka generatorlar quvvati bilan aniqlanadi, agar 20-asrning boshlaridagi dastlabki gidrogeneratorlarning (gidroelektr stansiyalari uchun mо‘ljallangan generatorlar) quvvati 2 MW bо‘lgan bо‘lsa, xozirgi kunda energetika tizimlarida 800 MW va undan ortiq quvvatli gidrogeneratorlar, 1200MW quvvatli turbogeneratorlar (issiqlik elektr stansiyalari uchun mо‘ljallangan generator) ishlab turibdi.

Mamlakatni elektr energiyasi bilan taminlash xamma zamonlarda va xamma davlatlarda xam eng dolzarb masala xisoblangan. Bugungi kunda, sir emaski, sanoat taraqqiyoti va axolining turmush darajasi elektroenergetika taraqqiyoti bilan bog‘liq.

Shunday qilib, elektrotexnikaning taraqiyot bosqichlariga nazar solsak, uning rivojlanishi xayotiy extiyojlardan kelib chiqishini kо‘ramiz. Ayniqsa, bugungi, texnikaning intensiv taraqqiyoti davrida jamiyat taraqqiyoti va xayotiy extiyojlar elektroenergerika oldiga yangi talablar qо‘ymoqda. Bular elektr energiyasiga bо‘lgan extiyojning tinimsiz ortishi, elektr energiya ta’minotining sifat darajasiga bо‘lgan talablar (uzluksizligi, kuchlanishning me’rda bо‘lishi), uning narxi, ekologik va xavfsizlik va xokazo boshqa talablardir.