Маруза матни

Мембрана транспортининг асослари
Биологик мембраналарнинг асосий вазифаларидан бири ҳаётий жараёнда моддаларни хужайрадаги муҳитга ва хужайрадан атроф муҳитга танлаб ўтказишни таъминлаш ҳисобланади. Мембраналарнинг транспортлик вазифасини бажаришдаги роли хужайрада ҳосил бўладиган ва узатиладиган энергия оқимини йиғиш ва тақсимлашдан иборатдир.
Агарда транспорт мембранаси эркин энергияни пасайиши билан узатилса ва у ўз ҳолича оқиб борса уни пассив транспорт деб аталади. Модда мембрана орқали ўтаётганда парциал эркин энергиянинг ошиши билан боғлиқ бўлса, уни актив транспорт дейилади. Субстратни актив транспорти уни харакатга солувчи қандайдир энергия манъбаи бор эканлигини тахмин қилади. Ҳақиқатдан ҳам мембраналарда жойлашган сфецифик транспорт системалари энергиясини керакли талабга мувофиқ ҳолда насос системаларига, актив транспорт системаларга ва "тезлашган диффузия" системасига айириб тақсимлайди. Фақат специфик бўлмаган диффузия ўзини амалга ошириш учун махсус механизмлардан фойдаланмайди, моддалар мембранадан унинг шикасланган жойларидан ёки тешикчалари орқали ўтади.
Актив транспортлар ҳам, пассив транспортлар ҳам махсус ўзига хос тузилишга эга бўлади. Уларга специфик ионларни, уларни концентрацион градиентларига қарши, АТФ энергияси ҳисобига ўтишларини таъминловчи каналлар, ўтказгичлар ва ферментлар киради. Актив транспорт ҳам, пассив транспорт ҳам умуман тўйиниш кинетикаси қоидаларига бўйсунадилар. Пассив транспорт жараёнида "тезлашган диффузия" алоҳида ўрин тутади. Бундай пайтларда моддалар градиент концентрация бўйича, яъни модда миқдори юқора муҳитдан модда миқдори анча кам бўлган муҳитга қоидадан четга чиққан ҳолдаги тезликда, пассив транспорт ҳолдагидан бироз яхши ҳолатда харакат қилади. "Тезлашган диффузия" бўйича мембраналардан ўтадиган моддалар сувда яхши эрувчан бўладилар. Аммо сувда яхши эрийдиган ҳамма моддалар ҳам мембраналардан яхши ўтавермайди, "тезлашган диффузия" диффузияланувчи моддаларнинг тузилишларидаги озгина фарқларга ҳам ғоят катта боғлиқ бўлади. Масалан, окси изомер моддаларнинг бири "тезлашган диффузия" қоидаларига бўйсиниб мембранадан ўтса, иккинчиси умуман ўта олмайди. "Тезлашган диффузия" ҳодисасини маълум молекула ва ионларни ташувчи моддалар бўлиши билан тушунтирилади. Булар мембранадан ўтиш керак бўлган моддалар билан боғланадилар, ўзлари мембраналарда эримайдилар, боғланган моддаларни тезда мембраналардан ташиб ўтказадилар.