Ma’ruza matni Toshkent – 2014 1-mavzu. Kirish. Mikrobiologiya fanining maqsadi va vazifalari

Mikroorganizmlardagi mutatsion jarayon. Irsiy jihatdan farq qiluvchi mikroorgannzmlarning xosil bo‘lishi, bu mutatsion jarayondir.
Mikroorganizmlardagi mutatsiyalarni bir qancha yo‘nalishlarda klassifikatsiyalash mumkin.
1. Morfologik mutatsiyalarda mikroorganizmlar koloniyasi silliq burishadi, koloniyalar rangi o‘zgaradi.
2. Chidamlilik mutatsiyasida bir xil antibiatiklarni surunkasiga uzoq qo‘llash natijasida veterinariyada turli antibiotiklarga chidamli patogen mikroblar hosil bo‘ladi. Ba’zi patogen mikroblar bir vaqtning o‘zida bir qancha yangi antibiotiklarga chidamli bo‘lib, ularni nazorat qiluvchi genlar plazmitlarda joylashadi.
3. Bioximiyaviy mutatsiyalarga prototrof, auksotrof mutagenlar kirishi mumkin. Mutatsiyalarning xosil bo‘li.shi yo‘nalishiga qarab to‘g‘ri va teskari bo‘ladi. Yovvoyi, tabiiy holatda uchraydigan mikroblardan turli xil morfologik, antibiotiklarga chidamli, auksotrof va shu kabi mutantlarning hosil bo‘lishi to‘g‘ri mutatsiyalar deyiladi (A). Auksotrof mutantlardan prototrof mutantlarning hosil bo‘lishi va mikroblarni dastlabki, tabiatda uchraydigan holatga keltiruvchi mutatsiyalar, teskari mutatsiyalar deyiladi. Ularni yuzaga chiqish xarakteriga qarab spontan va induksiya qilingan mutatsiyalarga bo‘lish mumkin. Spontan mutatsiyalar tabiiy sharoitda noaniq faktorlar hisobiga yuzaga chiqadi. Induksiya qilingan mutantlar esa laboratoriya sharoitida maqsadga muvofiq turli xil mutagenlar ta’sirida hosil qilinadi. Yuzaga chiqadigan mutatsiyalar avloddan-avlodga berilishiga qarab yadro va sitoplazmatiklarga bo‘linadi. Yadro xromosomasida vujudga kelgan mutatsiyalar avloddan-avlodga xar ikki jins orqali beriladn. Sitoplazmatik mutatsiyalar esa avloddan-avlodga faqat bir jins orqali beriladi. Bunday mutatsiyalar mitoxondriyada, plastidlarda joylashadi. Hozirgi vaqtda mikroorganizmlarda turli xil mutatsiyalarni hosil qilishda va ularning genetikasini o‘rganishda, mikrobiologiya sanoati uchun zarur bo‘lgan mikrob mutantlarni hamda turli xil antibiotiklarni oluvchi mikroblarni seleksiya qilishda, fizikaviy va ximiyaviy mutatenlardan keng foydalaniladi.
Savollar:

1. 
   Fenotipik o‘zgaruvchanlik nasldan-naslga o‘tadimi?
   
2. 
   Genotipik o‘zgaruvchanlik yuzaga kelishi uchun zarur sharoitlar haqida.
   
3. 
   Mikroorganizm mutatsiyalari xillarini izohlang.
   
4. 
   Plazmid xillarini tushuntiring.
   
5. 
   Mikroorganizmlar oqsil sintezi qanday boradi?