Ma’ruza matni Toshkent – 2014 1-mavzu. Kirish. Mikrobiologiya fanining maqsadi va vazifalari

Turli xil amitjislotalarni belgilovchi
I-RNK kodonlardagi nukleotidlar tartibi
1-jadval

Kodonning birinchi nukleotidi		Kodonning ikkinchi nukleotidi					Kodonning uchunchi nukleotidi
		U	S	A	G
	U	UUU fenilalanin UUS UUA leysin UUG	USU USS USA serin USG	UAU tirozin UAS UAA oxra UAG yantar	UGU sistein UGS UGA yantar UGG triftofan	U SA G
	S	SUU SUS leysin SUA SUG	SSU SSS SIA prolin SSG	SAU gistidis SAS SAA glitsin SAG	SGU SGS SGA arginin SGG
	A	AUU izoleysin AUS AUA AUG metionin	ASU ASS ANA treopin LIG	AAU asparagin AAS AAA AAG lizin	AGU serin AGS AGA AGG arginin
	G	GUU GUS GUA valin GUG	GSU GSS GSA alanin GSG	GAU asparagin GAS GAA glyutamin GAU	GGU GGS glitsin GGA GGG

Eslatma: Oxra va yantar ma’nosiz mutatsiyalar bulib, oqsil sintezining tugallanishini bildiruvchi terminal kodonlardir.

Genning ta’siri. Genning ta’sirida biror belgi, xususiyat yuzaga chiqishi eng muhim masalalardan hisoblanadi. Gendan — belgigacha bo‘lgan etapda murakkab jarayonlar yotadi. Genlar organizmda ma’lum moddalarni va ma’lum sintezlanishni belgilaydi. Uning dastlabki ta’siri murakkab oqsil molekulalaridagi aminokislotalar tartibini belgilab beradi. Gen mutatsiyaga uchrasa, spesifik moddalarning xususiyatini o‘zgartiradi. Genotipdagi genlar ma’lum ximiyaviy moddalarning sintezlanishi bilan turli xil modda almashinuvida boradigan ximiyaviy reaksiyalarning tezligini xam beliglaydi. Genning o‘zgarishi hisobiga fenotnpi o‘zgaradi. Buni o‘rganishda mikroorgaiizmlar qulay ob’ektdir. Neyrospora zamburug‘i mutantlari shu maqsadni amalga oshirishda juda zarur. Neyrospora zamburug‘ida triftofanning sintezlanishi va nikotin kislotasining hosil bo‘lishi quyidagi tartibda boradi;
1. Fenilananin antronil kislota serin trgftofan kinrinin oksiontronil kislota nikotin kislotasi.
Agar neyrosporadagi nikotin kislotasi sintezi davomidagi: uchinchi zvenoda mutasnya yuzaga chiqsa, reaksiya serin hosil bo‘lishi bilan yakunlanadi. Mutantlar yashaydigan oziq muxitiga triftofan qo‘shilsa, reaksiya oxirigacha boradi. Xuddi shunday mutatsiyalar bioximiyaviy reaksiyalarning borishini ta’minlovchi fermentlarnnng sintezini to‘xtatadi. Reaksiya to‘xtagan yerda keyingi moddaning ortib ketishi kuzatiladi. Xuddi shu yo‘nalishdagi misollar ichak tayoqchasida, meva pashshasida va odamlarda ham uchraydi. Demak gen, belgi va xususiyatni yuzaga chiqaruvchi oksillar sintezini ta’minlaydi, hujayrada boradigan bioximiyavny reaksiyalar fermentlar tomonidan boshqariladi. Mutatsiya tufayli esa zarur fermentning sintezlanishi to‘xtaydi yoki boshqa biri sintezlanadi va natijada mutatsiyalar yuzaga chiqadi. Dastlabki gen bilan belgi o‘rtasidagi bog‘lanish o‘rganilganda «bir gen, bir oqsil» nazariyasi yaratilgan edi, Bu har bir gen bitta oqsilni belgilaydi degani. Hozirda esa bu nazariya «bitta gen, bitta polnpeptid halqasi» degan nazariya bilan to‘ldirilgan. Chunki ko‘pchilik fermentlar ikki va undan ortiq polipeptid zanjirlardai tashkil topadi, ularning har biri alohida genlar ishtirokida sintezlanadi.