Ma'ruza matni doc

Тошбақалар кенжа синфи вакилларининг танаси паст ва юқори 
томонлардан мустаҳкам тузилган суяк қалқонлар (панцир) билан қопланган. 
Қалқондан боши, бўйни, оёқлари, дум қисми чиқиб туради (ҳавф туғилганда 
улар қалқон ичига олинади) Унинг устки қисмида суяк пластинкалардан иборат 
карапакс жойлашган. Кўкрак қафаси ҳаракатсиз бўлганлиги туфайли нафас 
олиш жараёни (атмосфера ҳавосини қабул қилиш ва ўпкалардаги карбонат 
ангидридни ташқарига ажратиб чиқариш) да оёқлар иштирок этади. Оёқлар 
чўзилганда ўпкалардан ҳаво чиқади, тортилганда эса уларга ҳаво киради.
Ўзбекистон ҳудудида чўл тошбақаси кенг тарқалган. Улар табиий 
шароитда 20 -30 йил яшайди. Оппоқ оҳак пўчоқли тухум қўяди. Тухумлар 
ичидан 2 - 2,5 ойда ёш тошбақачалар чиқишади. Уларнинг панцири юмшоқ 
бўлганидан ҳимоя қобилиятига эга эмас, шу сабабли келгуси баҳоргача улар 
қумга кўмилиб ҳаётларини ўтказади. Қуруқликда яшовчи тошбақалар 
ўсимликхўр. Улар бир неча ойгача очсизликка чидайди. Қўшилиши қуруқликда 
кечади ва биттадан бир неча юзгача тухум қўяди. Қуруқликда яшовчиларида 
тухумлари асосан оҳакли пўчоққа эга, денгизда ва айрим сувда яшовчиларида 
терисимон пўчоқли. Инкубация даври 2-3 ой. Жинсий вояга етиши 2-3 йил. 
Умри бир неча ўн йил, айрим ҳолда 150 йилгача.
Тангачалилар кенжа синфи ўз ичига жуда кенг тарқалган судралиб 
юрувчиларни олади. Тангачалилар бир мунча ёш кенжа синфдир. Уларнинг 
таналари эпидермисдан пайдо бўлган шохсимон тангачалар билан қопланган. 
Кенжа синфнинг номи ҳам шундан олинган. У учта туркумга эга.
Калтакесаклар 
туркуми - Iacertilia га оид суралиб юрувчилар танасининг 
шакли ва ранги турли – туман. Танасининг туси яшаётган экологик муҳитга 
боғлиқ. Кўпчилик вакиллари яхши тараққий этган оёқларга эга, 
айримларидагина оёқлар ривожланмаган (сариқ илон деб юритилувчи 
калтакесак), аммо уларда тўш суяги ва оёқ камарларининг скелети сақланиб 
қолган.
Калтакесакларнинг 4000 га яқин тури маьлум. Булар орасида энг 
эьтиборлиларидан гекқонлар (ҳар хил иморатларнинг девор ва шипларида 
учрайдиган), агамалар (чўл ва тоғ, тоғ олди зоналарида, ўлчами 20 - 40 см 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

келадиган калтакесаклар), эчкиэмарлар (Марказий Осиёда уларнинг 1 - 1,5 м. 
етадиганлари учрайди. Масалан, бўз эчкиэмари Ўзбекистонда ҳам тарқалган). 
Калтакесакларнинг майда вакиллари ҳашаротлар, уларнинг личинкалари билан 
озиқланса, йирик турлари майда кемирувчиларни истеьмол қилади.