Ma'ruza matni doc

Ташқи тузилиши ва тери қоплами. Судралиб юрувчиларнинг тана ўлчами 
бир неча см дан 10 - 12 м гача бўлиб, уларнинг шакллари ва ранглари турли - 
туман. Терилари ҳимоя вазифасини ўтовчи эктодермадан ҳосил бўлган 
мустаҳкам, лекин енгил тузилган шох тангачалар ёки қалқонлар билан 
қопланган. Бу хил терининг ҳимоя мосламалари танани нафақат механиқ 
таьсирдан, балки уни қуриб қолишдан ҳам сақлайди. Тулаш пайтида терининг 
бундай шоҳ қоплами алмашиниб туради. Тошбақалар ва тимсоҳлар терисининг 
мезенхима қаватида суюқланиш рўй беради. Ҳозирги замон судралиб 
юрувчиларининг териси қуруқ, унда безлар бўлмайди.
Ҳаракат қилиш системаси ва скелети. Судралиб юрувчиларнинг мускул 
тизими амфибияларникига нисбатан анча мукаммал тараққий этган, 
мускуллар метамерияси уларда йўқолган, янги мускуллар гуруҳи - бош, бўйин ва 
кўкрак қафасини ҳаракатга келтирувчи мускуллар кучсиз тараққий этган 
бўлсада, илк бор тери ости мускуллари (терини ҳаракатга келтирувчи) пайдо 
бўлган. Мускулатуранинг такомиллашиши уларга таянч бўлган скелетни ҳам 
(скелети деярли тўлиқ суяк элементларидан ташкил топган) мукаммал тараққий 
этишига олиб келган. Ўқ скелети бўйин, кўкрак, бел, думғаза ва дум қисмлардан 
иборат. Кўкрак қовурғалари умуртқалар билан бирикиб амфибияларда бўлмаган 
кўкрак қафасини ҳосил қилади. Умуртқалари процел (олди ботиқ, кейин 
бўртган) типда тузилган. Бу жиҳатдан улар амфибиялар умуртқасига ўхшаш 
бўлсада, судралиб юрувчиларга келиб умуртқаларда хорданинг қолдиғи 
бўлмайди. Бош скелети биринчи бўйин умуртқаси атлант билан битта энса 
бўртмаси орқали ҳаракатчан бириккан. Атлант эса иккинчи бўйин умуртқаси 
эпистрофеяга тиш каби ўсиб кирган, ҳалқасимон атлант эса эпистрофия тишчаси 
атрофида айланиш имқониятига эга бўлган. Шу сабабли рептилияларнинг 
боши ҳар томонга қараб ҳаракат қилади. 
Нерв системаси ва сезги органлари амфибияларникига нисбатан анча 
такомиллашган. Олдинги мия катталашган ва унинг ярим шарларида кулранг 
мия моддасидан ташкил топган пўстлоқ модда ривожлана бошлаган. Шу 
сабабли рептилиялар ташқи муҳит билан тез янги алоқалар ўрната оладилар. 
Бош миянинг бошқа бўлимларини олдинги мия билан алоқаси кучаяди, олдинги 
мияда ҳидлов паллалари яхши тараққий этган. Орқа мия ҳам амфибияларникига 
нисбатан кучли тараққий этган - у йўғонлашади ва узаяди. 
Судралиб 
юрувчиларда иккита оддий кўзлардан ташқари ёруғликни сезиш 
қобилиятига эга бўлган 
тепа 
кўз ҳам ривожланган. Кўзлари ҳаракатчан, уларда 
қовоқлар мавжуд.
Эшитиш органи тузилиш жиҳатидан амфибияларникига ўхшаш бўлсада, 
рептилияларда ички қулоқнинг фаолияти янада такомиллашади. Ҳид билиш 
органлари амфибияларникига нисбатан кучли тараққий этган, бурун бўшлиғида 
ҳидлов ва нафас олиш қисмлари бир - биридан ажралган. Таьм билиш 
органлари кучсиз ривожланган. Туйғу органи вазифасини тил ўтайди 
(табиий шароитда тилларини тез - тез чиқариб туришларининг сабаби ҳам 
шунда). Баьзи бир судралиб юрувчиларда (масалан қалқонтумшуқли илон) 
термик туйғу (ҳароратни сезувчи) орган яхши тараққий этган ва улар қоронғида 
ҳам ўлжанинг тана ҳароратини сезиб унга ташланадилар.
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---