Маъруза машғулотлар мавзуси соат

1.1. Bolalar xirurgiyasida etika (axloq) masalalari
Xirargiyada borgan sari og‘ir bemorlami davolashga imkon beradigan yangi zamonaviy texnik va boshqa imkoniyatlaming paydo boTishi bilan shifokor yanada ko‘proq muhim hamda chalkash odobaxloq va etika muammolariga duch kelmoqdalar. Miloddan avvalgi V asrdan hozirgi vaqtgacha shifokor bilan bemor, shuningdek, hamkasblar o‘rtasidagi munosabatai aniqlashtimvchi Gippokrat qasami - «yaxshi bajar» va «zarar qilma», degan etikaning asosiy tamoyillari aks ettirilgan. XVIII va XIX asrlarda shifokor va uning faoliyati haqidagi tasavvurlar Angliyada va keyinchalik 1846-yilda Amerika Meditsina Assotsiatsiyasiga (AMA) asos solinganda qabul qilingan shunga o‘xshash etika kodeksida yanada rivojlantirildi. XX asrgacha tibbiyot hukmronlik qilgan mazkur kodekslar har xil holatlarda ziddiyatlami kamaytirishga, shifokor va bemorning roli hamda javobgarligini o‘ziga xos tarzda aniqlab berishga yo‘naltirilgan edi. Katta yoshli odamning mustaqil qaror qabul qilish huquqi, bemoming kasalligi haqida toTiq maTumotga ega boTishi va shunga 10 asoslanib, davolanishga rozilik berish huquqi qonun bilan mustahkamlangan. G‘arbiy jamiyat bu masalada yetarlicha rivojga erishilib ko‘p sonli yuridik shakl va qonunlarda bir qator mezonlami tasdiqlab qo‘yganlar. Lekin ularda bolalar yoki koma holatidagi kabi «idroksiz» bemorlarning huquqlari unchalik aniq-tiniq yoritilmagan. Shunga o‘xshash, lekin ancha murakkab etika muammolari bilan pediatrlar va bolalar xirurglari to‘qnash keladi. Ko‘pchilik mutaxassislami, bioetika sohasining ustalarini ham qo‘shgan holda, ushbu jarayoning mukammallashtirishga doimiy davomli harakatlariga qaramasdan, bolalar va go‘daklarga nisbatan tibbiy qaror qabul qilish mexanizmi ko‘pincha maqbul darajadan uzoq boiadi. Bolalarga nisbatan qaror qilish, shunga o‘xshash vaziyatda kattalamikidan nimasi bilan farq qiladi? Asosiy farqi shundaki, kata yoshli odamboladanfarqli ravishda, tanlangan davo usuligarozi bo‘ lish yoki boimaslik yuridik huquqiga ega bo‘ladi. Shuningdek, unda o‘zining fikrini inobatga olishga shifokorlami majburlash imkoniyati bor. 0 ‘z navbatida, shifokor bemor tanlagan, lekin o‘z nuqtayi nazarida (ushbu holatda) maqsadga nomuvofiq, noqonuniy yoki ayni holatda unchalik ham yaxshi boimagan davo usulini bajarishdan bosh tortish huquqiga ega. Katta yoshli odamning davolashga nisbatan shaxsiy tanlovi, jamiyatning barcha qatlamlarida, madaniyati, dini, ijtimoiy holatidan qat’iy nazar, hurmat qilinadi. G‘arbiy jamiyatda, yuridik mustaqil o‘smirlardan tashqari, bolalarni faoliyatga qodir shaxsiyat sifatida hisoblamaganligi uchun bolaga nisbatan tibbiy qaror,odatda, ota-onalaryoki vasiylar tomonidan qabul qilinadi va ular, tabiiyki, deyarli barcha holatda bolaning foydasiga hal qilinadi. Bolalarga nisbatan tibbiy qaromi qabul qilishda hisobga olinadigan etika tamoyillari Jahon Sogiiqni Saqlash Tashkiloti tibbiy etikasi tamoyillari o‘zagiga mustahkamlangan boiib, unda «... teng samarali usullar ichidan murakkabligi, og‘riqliligi, qimmatbaholigi jihatidan eng kamini tanlash lozim» deyilgan. Ota-ona va vasiylaming vazifasi - taklif qilingan davolash usullaridan bola foydasiga eng yaxshi javob beradigan tamoyillami e’tiborga olishlaridadir. Agar «bola manfaati» pediatr va bolalar xirurglari tomonidan qaror qabul qilishlari mexanizmiga asoslangan boisa, ikkita amaliy savol yuzaga keladi:
11
Har qaysi aniq holatda, bunda «bola manfaatini» qanday aniqlash mumkin? Bu foydani himoya qilishni kimga ishonish mumkin? Bolalar xirurglari baxtga, ko‘pincha, kasallik kechish «ssenariysi» qoidadagidek, nisbatan oddiy (tashxislash-operatsiya-sog‘ayish) va etik ziddiyatlar bilan boglanmagan. Bunda, odatda, bola foydasi uchun bajarilishi zarurligi kundek ravshan (traxeya - qizilo‘ngach oqmasini bartaraf qilish, appendiksni olib tashlash, ichak tutilishini bartaraf qilish) hamda zarur qarorni qabul qilishda ota-onaga vrach bilan bamaslahat va hamkorlikda ish tutish shubhasiz hech qanday murakkablik tug‘dirmaydi. Lekin so‘nggi yillarda jamiyatning bolaga nisbatan munosabatini o‘zgarib borishi, bolani o‘ziga xos huquqlarga ega shaxs sifatida qabul qilinadigan bolgandan so‘ng, etik muammolar murakkabligi ortib bormoqda. Bu ma’lum darajada yangi texnologiyalarning tatbiq qilinishi va muvaffaqiyatli qo‘llanilishi bilan ham bog‘liq. Keltirilgan muammolar shifoxonalar va sud zallarida doim yuzaga keladi, u bilan matbuot sahifalari toldirilgan bo‘ladi. Natijada, «bola foydasi» va buning himoyachisi kim bolishi haqidagi asos boiadigan tushunchalar shubha ostida qola boshladi. Bu yerda hozirgi vaqtda bolalar xirurglari oldida nazariy doirada ham, klinik amaliyotda ham yuzaga keladigan etika xulosalari (ikkilanishlar) ko‘pligini teranlik bilan tasavvur qilish mumkin emas. Ayniqsa, murakkab masalalar muhokama qilinganda, ayrim fikrlar doirasi katta diapazonda o‘zgarib turadi gan jamiyatda, etika tamoyillariga rioya qilish zarurligi bilan bog‘ liq bir qator qiyinchiliklar yuzaga kelishini faqatgina qisman tasvirlab berish mumkin. Murakkab bahsli savollaming etika nuqtayi nazaridan tahlili, ko‘pincha, mutlaqo qarama-qarshi harakatlar tavsiyasiga olib keladi, garchi har bir qarorda etika tamoyillariga rioya qilingan bolsa ham lekin ustun qo‘yishlar hamma joy da har xil, chunonchi, diniy, ijtimoiy va hokazolar. Hamisha ham hayotni saqlovchi operatsiyalar qizilo‘ngach va ichak atreziyalarida chaqaloqning foydasiga mos keladimi? Ushbu savolga javoblar bolalar xirurglari, yuristlar va ota-onalarda qat’iy «ha»dan shartli «yo‘q»gacha o‘zgarib turadi. Ikkinchi fikr shu bilan asoslanishi mumkinki, qo‘shimcha ogir va tuzalmas patologiya borligida
12 hayotni saqlovchi amaliyotlami bajarish hainma vaqt ham bolaning foydasiga mos kelmaydi, shuning uchun ham etika nuqtayi nazaridan ko‘rsatilmagan. Bu muammoga mutlaq qarama-qarshi qarashlar ham mavjud. Birovlar «har qanday tirik mavjudot», toiaqonlimi yoki yo‘qmi, qutqarib qolinishi kerak. Boshqalari bunda o‘zgacha nuqtayi nazarga tayanadi. Bu zid tasawurlar «hayotga daxlsizligi yoki hayot sifati?» va«yashashhuquqi yoki oiishhuquqi?» kabi soddalashtirilgan formulada aks ettirilgan. Murakkab etika masalalarini bunday soda fomiulagacha soddalashtirilishi, odatda, aynan har bir bolaning individual foydalari yotadigan oraliq vaziyatlaming katta spektrini rad qiladigan qarama-qarshi vaziyatlami aks ettiradi. Parenteral oziqlantirish, ekstrakorporal membranali kislorod bilan to‘yintirish, transplantatsiya kabi hayotni ta’minlash texnologiyalaridagi muhim yutuqlar bemor hayotini uzaytirish va uning sifatini yaxshlashga yordam bersa-da, bir vaqtning o‘zida bolalar xirurglari uchun ko‘p savollarni chigallashtiradi. Ayniqsa, hozirgi vaqtda etika nuqtayi nazaridan ham eng yaxshi qaromi qabul qilishda hisobga olinishi lozim bo‘lgan ko‘p sonli mezonlar ichidan tanlab olish qiyinchilik tug‘diradi. Ayniqsa, qiyinlashish yana shuning bilan ham bogiiqki, hikmatli so‘zga ko‘ra, etika maqsadida eng yaxshi maslahat «dalillar» asosida, u qanday ta’sir etishini bilganingdagina berilishi mumkin. Afsuski, har bir vaziyatda oldin maslahat beriladi, keyin «dalillar» paydo bo‘ladi va hech qachon bu maslahatga amal qilish natijasi qanday boiishini ishonch bilan aytish mumkin emas. Etika muammolarining yechimining qiyinligi, umumiy qabul
qilingan an’anaviy davolash usullari bilan tenglikda yangi, ba’zida yaxshiroq, lekin amaliyotda tasdiqlanmagan, qaysidir daraj ada «ilmiy tajribaga asoslangan» davolash usullari bilan bogiiq. Ota-onalarga qaror qabul qilishi uchun bemoming ahvoli haqidagi maiumotni taqdim qilinganda, shifokor mutlaqo rostgo‘y boiishi kerak. Nafaqat kutilayotgan xavf yoki oqibat haqida, balki tavsiya etilayotgan usul shartli - an’anaviymi yoki yangi - tajribaviymi ekanligi haqida ham gapirishi lozim. Afsuski, ko‘pincha yangi, rivojlanib borayotgan, hayotda keng qoilanilayotgan davolash usuli hamma tomonidan rasmiy tan olinishi uchun juda ko‘p vaqt talab qilinadi.
13 Ko'pgina mamlakatlarda bola huquqlarini himoya qiladigan qonunlarda davolashning muvaffaqiyatsiz usuli tanlaganda, ota-onalar jazoga tortiladi, negaki, aynan ular davolashning eng samarali usullarini qollanilishini ta’minlashlari lozim, deb hisoblashadi. Biroq tarixdan ayrim diniy yoki aqidaparastlik guruhlarining tibbiy davolashni rad qilib, uni samaradorligi sinalmagan noan’anaviy usullar bilan almashtirishga intilishlari, bolalarning nafaqat nogironligiga, balki o‘limiga sabab bo‘lgan hodisalar ham ma’lum. Bosh javobgarlikni ota onalarga yuklash bilan birga, sud organlari otaonalaming qarshiliklariga qararnasdan, bolaga hayotiy ko‘rsatma bo‘yicha qon quygan shifokorlarga xayrixohlik bilan qarashadi. Shunday bo‘lsa-da, bola huquqlari himoyasi bo‘yicha ayrim davlatlar qonunlarida davolashning muvaffaqiyatsiz natijasi noan’anaviy usullari diniy sabablarga ko‘ra qo‘llanilishi va hattoki shu bois, ota-onalaming hayotni saqlab qoluvchi amaliyotlardan bosh tortishi holatlarda ham ota-onalaming javobgarlikdan ozod qiluvchi moddalar uchraydi. Etika bo‘yicha ayrim mutaxassislar davolanishiga qaror qabul qilishda, bolaning о‘zini ishtiroki oshgan sari, uning qarorini tan olgan va hurmat qilgan holda, bolaning о‘zini roziligini olish haqida ko‘p gapirmoqdalar. Bu taklif mazmun-mohiyatiga ko‘ra keng qo‘llabquvvatlangan holda, bunday yondashuv oilada munosabatlami buzib, ota-onaning obro‘si zarariga bolaning mustaqilligini orttiradi, deb hisoblovchilar orasida qarshilari ham yo‘q emas. Nima bo‘lganda ham, bolalar xirurgiyasi sharoitida bolaning o‘zini roziligi mohiyatini qanday ishlashi ma’lum emas. Bola asosli tanlash imkoniyatiga ega bo‘lmaganligi sababli, ximrg boladan operatsiyaga yoki davolashga
roziligini so‘ramaydi. Boshqa bahsli masala - tibbiyotning moliyalash manbalari muammosi. Bir tomondan ko‘pchilik tibbiy yordamni ta’minlash uchun davlat xazinasidan mablag‘ sarflashning me’yori belgilanishi kerak, deb hisoblashadi. Boshqa tarafdan adolatlilik, halollik kabi ahloq qoidalari sog‘liqni muhofaza qilishga yo‘naltirilgan mablag‘lami ishlatishda cheklanishlar bo‘lmasligini ko‘zda tutadi. Salomatlik uchun pul sarflanishiga nisbatan chegara qo'yilishi lozimligiga ishonch o‘sib borayotgan jamiyatda barcha xirurgik davolanishga

14 muhtojlarni - homila, bolalar, katta odamlarning talablarimi qondirish qiyin. Shunday boisa da, bolalar xirurglari axloq mezonlariga asoslanib, bemor foydasini ko‘zlaydigan an’anaviy qadr-qimmatlaming moliyaviy qiziqishlar bilan aralashib ketishiga y o i qo‘ymasligi kerak.