Ma’ruza bo‘yicha o‘quv materiallari mavzu: Bolalar psixologiyasi o‘quv fani sifatida

Go‘daklik davrining psixologik xususiyatlari.
Gudak bolalar jismoniy jixatdan tez rivojlanishi bilan birga psixik jixatdan xam juda tez rivojlanadilar. CHakalok bolalar psi­xikasining rivojlanishi, birinchidan, analizatorlarning takomilla­shuvi bilan boglik bulsa, ikkinchidan, mustakil xarakatlarining usishi bilan boglikdir. Analizatorlarning tez takomillashuvi nati­jasida bola uch oylik bulgandan sung unda dastlabki shartli refleks­lar yuzaga kela boshlaydi. Demak, ana shu davrdan boshlab bola psixika­si tez rivojlanish yiliga kiradi. YUkorida aytib utganimizdek, u dastavval bolada xarakat analizatorlari bilan boglik bulgan, undan sung eshitish va kurish analizatorlari bilan boglik bulgan shartli reflekslar yuzaga keladi. Ana shu tarika barcha analizatorlarga nisba­tan xap xil murakkablikda shartli reflekslar tobora kynlab yuzaga ke­la boradi. SHartli reflekslarning yuzaga kelishi bola psixikasining rivojlanishi uchun moddiy zamin buladi.Keyinchalik, ya’ni ikki-uch oylik bolalarda analizatorlar faoliyatining takomillashuvi natijasida ta’sir kilayotgan kuzgatuvchilarni farqlash kobiliyati yuzaga kela boshlaydi. Dastavval turli ovozlarni sungra ayrim yorkin ranglarni ta’mlarni, farqlay boshlaydi. Nixoyat uch oylik bola atrofidagi juda kyp narsalardan odamni farqlaydigan va odamga nisbatan kandaydir blshkacha reaksiya kiladigan buladi. Uch oylik bola oldiga kelgan odamga tikilib, zmotsional munosabatda bula boshlaydi. U odamga uzok, vakt tikilib karaydi. Lablarini xarakatlantirib, tilini aylantirib gyyoodamning nutkiga taklidkilmokchi buladi. Ana shu davrdan boshlab bolalar bilan imkoni bori­cha mexribonlik oxangida gaplashib turish kerak. Ana shunday munosa­batlar natijasida bolada kandaydir aktivlik, kattalarga talpinish reaksiyasi yuzaga keladi. Psixologlar bolalarda kattalar bilan bulgan munosabatdan yuzaga keladigan zmotsional reaksiyalarni jonlanish komnleksi deb ataganlar. Bu komnleksda bola uning bilan munosabatda bulayotgan odamga muloyim tikilib, jilmayadi, kul va oyoklari bilan talpinib, kandaydir ovoz chikaradi. Bolada kandaydir kuchli mamnun­lik xissi yuzaga keladi. Lekin shuni unutmaslik kerakki, agar bolalar bilan keragidan ortiq darajada munosabatda bulib, ularda jonlanish kompleksini yuzaga keltira berilsa, ular kattalarga urganib qoladilar va uyinchoqlarga karamay quyadilar.
Gudak bola yoshiga tulguncha juda kyp xarakatlarni uzlashtirib ola­di. Bolaning kiladigan turli-tuman xarakatlari orasida kul xarakatlari psixik taraqiyoti uchun muxim bulgan xarakatlardir. Turtoylik bola narsalarga kul chuzadigan buladi, ammo u xali uzining qul xarakatlarini idora qila olmaydi. Bola besh oylik bulgach, narsalarni ushlab, uni paypaslab, timirskilab kuradigan buladi. Bolaning kul xarakatlari atrofidagi narsalarni bilish kuroliga aylanadi, chunki u narsalarni paypaslab, timirskilab kurish orkali ularning ayrim xu­susiyatlarini bilib oladi.Bolaning psixik tarakkiyotida murakkab xarakatlarni egallab bo­rish juda katta rol uynaydi. Bola olti oylik bulgach, mustakil utira oladigan buladi. Bola utira boshlagandan sung uning nazar doirasi kengayib, unda yangidan-yangi taassurotlar paydo buladi. Bola kuz ungida yangi taassurotlarning paydo bulishi idrok, dikkat, xotira kabi psixik jarayonlarning rivojlalishiga katta yordam beradi. Bola sak kiz oylik bulgach yana bir murakkab xarakatni, ya’ni emaklashni bosh­laydi. Bola psixikasinilg rivojlanishida bu yangi xarakatning axamiyati juda kattadir. Emaklay boshlagach, bolaning atrofdagi narsa­lar bilan munosabatda bulish imkoniyati kelgayadi. Natijada mustakil xarakat kilib, yangidan-yangi narsalarni taniy boshlaydi. Bolani xamma narsa kiziqtiradi. U bir narsani olib ikkinchi narsaga urib taqillatadi va chikayotgan ovozga kuloq soladi. Odatda bu yoshdagi bola­lar biron narsaning qopgogini ochib yopishni yoktiradilar. Bunday xarakatlar bolaning qul muskullarini mustaxkamlaydi va narsalar­ning turli xossalarini bilib olishlariga yordam beradi.
Ogir kasallikka uchramay, jismoniy jixatdan soglom usgan bola 9- 10 oylik bulganida yura boshlaydi. Bolaning mustakil tarzda yura boshlashi, uning xayotida nixoyat katta xodisadir. Bola yura boshlagan­dan sung uning psixik tarakkiyoti uchun juda katta imkoniyatlar yuzaga keladi. YUra boshlagan bolaning faolligi kun sayin ortib, erkin xarakat kilish doirasi kengayadi. Bemalol yura oladigan bola tor uy doirasidan tashkariga chikish imkoniyatiga ega buladi. Bu esa idrok doirasini kengaytirib, mazmundor bulishiga yordam beradi.
Olti-etti oylik bolalarda taklid kilish xarakatlari paydo bula boshlaydi. Bola psixikasining tarakkiyotida taklidning roli juda kattadir. Bola juda kup xarakatlarni va nutkni asosan taklid kilish orkali egallaydi. Bolani besh-olti oylikdan boshlab nutkni tushinish­ga urgata boshlash lozim. Buning uchun bolaga uyinchok yoki biron narsa­ni bir necha marta nomini aytib kursatish kerak. Keyinchalik bolada ba’zi narsalarning nomi aytilganda, u kuzlari bilan shu narsani kidirib topadigan buladi. Bu narsa bolaning kattalar nutkiga tushuna boshlaganidan darak beradi. Bola nutkini ozmi-kupmi tushuna boshla­gandan cung unga faqat narsalarning nomini emas, balki ayrim soda xarakatlarning xam nomlarini urgata boshlash lozim. Xarakatning no­mini ogzaki takrorlab, ayni vaktda shu xarakatning bajarilishi xam bir necha marta kursatilsa, bola xarakatning nomini eshitish bilan uni bajarishga urganadi. Masalan, chapak-chapak, deb takrorlab turib chapak chalinsa, bola shu suz aytilishi bilan chapak chaladigan, yosh bolaga «assalom alaykum» , deb ta’zim kilib kursatilsa, bola shu suzni eshi­tishi bilan ta’zim qiladigan buladi.Bola ayrim suzlarga tushuna boshlagach, kattalar bilan kuprok alokada bulishni xoxlaydi. Ana shundan foydalanib, bola bilan imko­ni boricha kuprok munosabatda bulishga, uning nutkini ustirishga xarakat kilish lozim. Buning eng oson yuli bola bilan mashgul bulgan paytda unga eng sodda suz elementlarini turri ayta bilishni upgatishdir. CHunonchi, kuchukning rasmini kursatib, «Mana, vov-vov»,mushukning rasmini kupsatib, «mana, miyov-miyov», xupoz yoki tovukning rasmini kursatib, «mana ku-ku» deyish kerak. Bunda bolalar «vov-vov», «miyov-miyov», «kuk-ku» kabi suz elementlarini ravan talaffuz qilishga urganadilar. Bundan tashkari 9-10 oylik bolalarga suz tana a’zolarining nomlarini xam urgata boshlash kerak. Bolaga - «mana burning , «mana ogzing, «mana kuzi» , «mana koshi» , «mana kuli» deb bir necha marta takrorlab kursatilgandan keyin, bola uz a’zolarining no­mini aytish bilan ularni birin-ketin kursatadigan buladi. Keyincha­lik bolalarda ana shunday sodda suzlarni umumlashtirish qobiliyatini xam ustirish kerak. Bolaga «oyingning kuzi kani?», « kugirchokning burni qani?», «akangning kuli kani?» kabi savollar berilsa, bola bu a’zolarni turpi kursatishga urganadi.
Bola dastlabki paytlarda tilga tushuna boshlashi katta odamlar­ning talaffuz intonatsiyalari va bolaga kursatib qiladigan ishora xarakatlari bilan bogliq buladi. SHuning uchun xali yoshiga tulmagan bolalar xar bir suzni shu suz orkali ifodalangan konkret narsalar bilan boglay olmaydilar. Boshkacha kilib aytganda, yoshiga etmagai bo­lalarda ayrim suzlarni tyshynish xali ikkinchi signal darajasiga(ya’ni signalning signali darajasiga) kutarilgan emas. Bu degan suz shuki, xali yoshiga etmagan bolalar suzlarni shu suzlar orkali ifoda­langan narsalar bilan assotsiativ tarzda boglash orkali emas, balki intonatsiya va imo-ishora xarakatlar orkali tushunadilar. Bolalar nutkining usishi ular idroki, xotirasi, tafakkuri, xayoli va irodasi kabi yuksak psixik jarayonlarining rivojlalishiga yordam beradi.
SHunday kilib, ilk yoshdagi bolaning psixikasi uning aktiv fao­liyati, turli-tuman xarakatlari, uz atrofidagi narsalarni kuprog bi­lib olishi jarayonida rivojlanar ekan, uning erkin xarakatlari uchun kulay sharoit yaratish zarur. Bola xarakatlarini cheklash esa psixika­sining normal rivojlanishiga ma’lum darajada zarar etkazadi. SHu sababli bolali xarakat kilishga imkon bermaydigan xolatga solib kuyish xaddan tashkari kattik sikib yurgaklamaslik, uzok vakt yurgaklangan xolatda kolib ketmasligi kerak.
Bir yoshga tulgan davrdan boshlab bolalarga ayrim gigienik odat­larni singdirib borish kerak. Odat qanchalik yoshlikdan boshlab sin­gdirilsa, u shunchalik mustaxkam, ya’ni odamning kalbiga shunchalik chukur joylashadi. Bolalarga dastavval ozodalik odatlarini singdirib borish kerak. Buning uchun ovkatlantirishdan oldin, bolaning oldiga fartukcha yoki sochikcha tutib kuyish va ovkatni koshikda oz-ozdan olish kerak. Agar ovkat bolaning ogiz atroflariga surkalib tegib ketsa, shu zaxotiyok artib turish kerak. Ana shularning xammasi suz bilan ifoda­lab bajarilsa, bola zexn solib turadi va tez orada shunga odatlanib koladi. Keyinchalik ovkatlanish oldidan fartukcha yo sochik tutmasangiz, bolaning uzi talab kiladigan buladi.