|
Eksperiment. Eksperiment - ilmiy bilishning asosiy metodlaridan biri. Uniig kuzatishdan asosiy farqi shundaki, unda tadqikotchi upganilayotgan vaziyatga faol ta’sir kupsatadi, bir yoki bir necha uzgaruvchilar 6ilan manipulyasiyalarni amalga oshiradi. Eksperimentda psixik xususiyatlar maxsus sharoitlarda upganiladi.
Eksperimentning ikki turi ajratiladi: laboratoriya eksperimenti va tabiiy eksperiment. Laboratoriya eksperimenti maxsus jixozlangan joylarda, kattiq nazorat ostida amalga oshiriladi. Tabiiy eksperiment esa sinaluvchi uchun odatiy bulgan sharoitga yakin sharoitda utkaziladi va unda sinaluvchi eksperiment ob’ekti ekanini bilmaydi. Bu xolat laboratoriya eksperimentida vujudga keladigan emotsional zurikish, tadkikot natijalarini uzgartirib yuborishga intilish kabi sinaluvchiga xos xususiyatlarni bartaraf etish imkonini beradi.
Masalan, makta6gacha yoshdagi bolaning xotirasini upganish uchun uni aloxida xonaga olib chiqib, shu erda unga bir kator suzlarni ukib berib, sungra qaytarishni talab kilish mumkin. Ammo mazkur sharoit bola uchun odatiy emas. SHuning uchun bolaning ichki emotsional zurikishi (xavotirga tushishi, shubxalana boshlashi va xokazo) unga topshirikni imkoniyatlari darajasida bajarish uchun yul kuymaydi.
Demak, eksperimentdan olingan natijalarni xakkoniy deb bulmaydi. Bordi-yu, bola bilan uyin uynab, unga xaridor rolini berib aytilgan narsalarni «dukondan» xarid kilish vazifasi topshirilgan bulsa, u olib kelgan narsalariga karab nimani eslab kolganini, nimani unutganini aniqlash kiyin emas. Demak, shunday shaklda tabiiy eksperiment natijalari ancha xakqoniy buladi.
Режалаштириш бос-кичида тaдқикот мак-садини, синалувчилар таркибини аник, бел-гилаш, экспериментда ишлатиладиган мето-дикаларни, экспери-ментни утказиш шароитини (жой ва вактини) аниклаштириш, барча шароитларни олдиндан яратиб куйиш зарур;
Экспериментни утказиш жараёнида тaдкикотда иштирок этаётган бола билан узаро ишончга асосланган муноса-батни урнатиш, му-локотга дустона, илик оханг бахш этиш, болани уз олдига ут-казиш, боланинг хатоларига ортикча эътибор бермаслик, 10 боланинг индивидуал-психологик хусусиятларига мослаштириш зарур.
Bola bilan utkazilayotgan eksperiment uzok davom etmasligi, unga eksperiment jarayonida uzgarishlar kiritmaslik kerak. Odatda eksperimentda tadkikotchidan tashkari eksperiment bayonnomasini tueuvchi shaxs xam ishtirok etadi. Eksperimentning yana ikki turi aniklovchi eksperiment va shakllantiruvchi eksperiment xam ajratiladi. Aniklovchi eksperimentda bola psixik tarakkiyotiga xos muayyan xususiyatlar kayd etiladi. Masalan. ota-onalar urtasidagi nizolarning bola emotsional xolatiga ta’sirini aniklash mumkin. Buning uchun nizoli oilada voyaga etayotgan bolalarni aniklash va ularning emotsional soxasini urganish xamda olingan natijalarni boshka bolalarning natijalari bilan solishtirish kerak buladi. Natijada shunday xodisa - ota-onalarning uzaro nizosi va bola emotsional rivojlanishi urtasida alokadorlik mavjudligi ta’kidlanadi. SHakllantiruvchi eksperimentda sinaluvchiga faol ta’sir kursatilishi okibatida unda ruy beradigan uzgarishlar aniklanadi. Masalan, ota-ona urtasidagi munosabatni yaxshilash bola emotsional soxasiga kanday ta’sir kursatishini aniklash mumkin.
Buning uchun ota-onasi urtasidagi munosabat yaxshilangan bolalar emotsional soxasiga xos xususiyatlar bilan ota-onasi urtasidagi munosabat nizoli bulib kolayotgan bolalar emotsional xususiyatlarini uzaro solishtirish yoki bolaning avvalgi emotsional xususiyatlari bilan keyingilarini uzaro kiyoslash mumkin.
SHuningdek. ayrim urinlarda nazorat eksperimenti xam ajratiladi. Bu eksperiment kup jixatdan aniklovchi eksperimentga uxshab ketadi. Uni utkazishda kuzlangan makcad faol ta’sir kursatilgan guruxdagi uzgarishlarda aynan ta’sirning roli kanday bulganini aniklashdan iborat. Buning uchun faol ta’sir kursatilgan gurux bilan xech kanday ta’sir kursatilmagan nazorat guruxining natijalari uzaro solishtiriladi. Agar urtadagi fark ancha sezilarli bulsa, demak, birinchi guruxdagi uzgarishlarga aynan utkazilgan ta’sir sabab bulgan degan xulosaga kelinadi.
Tajriba metodi o‘z navbatida tabiy va laboratoriya metodlariga ajratiladi. Tabiiy metod psixologik-pedagogik masalalarni hal qilishda qo‘llanadi. Bu metodning ilmiy asoslarini 1910 yilda A.F. Lazurskiy ta’riflagan. Tabiiy metoddan foydalanishda ishlab chiqarish jarayonlari a’zolarining, ilmiy muassasalar xodimlarining, o‘qituvchilar, keksaygan kishilarning psixologik o‘zgarishlari, o‘zaro munosabatlari, ish qobiliyatlari, mutaxassislikka yaroqliligi muammolarini hal qilish nazarda tutiladi. Tabiy sharoitdan inson psixikasini o‘rganishda sinaluvchilar (bog‘cha bolalari, maktab o‘quvchilari, ishchilar, dehqonlar, xodimlar va hakozolar)ning o‘zlari bexabar bo‘lishi, ta’lim jarayonida berilayotgan bilimlar tadqiqot maqsadiga muvofiqlashtirilishi, katta yoshdagi odamlarga tarbiyaviy ta’sir o‘tkazin kundalik mehnat tarzi doirasida amalga oshirilishi, zavob va fabrika esa moddiy mahsulot ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga qaratilishi lozim. Laboratoriya (klinika) metodiko‘pincha individual (goho guruh va jamoa shaklida sinaluvchilardan yashirmay, maxsus psixologik asboblar, yo‘l-yo‘riqlar, tavsiyalar, ko‘rsatma va ilovalardan foydalanib olib boriladi. Hozir inson psixikasidagi o‘zgarishlarni aniqlaydigan asboblar, murakkab elektron hisoblash mashinalari (displeyrlar, Kurilmalar, maslama va jixozlar, xolatlar, funksiyalar, vujuga kelayotgan yangi sifatlarni qayd qilish va o‘lchashda qo‘llanadi. Ko‘pincha detektorlar, elektron va radio o‘lchagichlar, sekundamer, refleksometr, xronorefleksometr, lyuksmetr, anomaloskon, tahistakop, audnometr, esteziometr, eletrominogramma elektroensifi-logramma kabilardan foydalaniladi. Laboratoriya metodi yordami bilan diqqatning sifatlari, sezgi, idrok, xotira va tafakkurlarning xususiyatlari, emotsional hamda irodaviy va aqliy zo‘riqish singari murakkab psixik holatlar tekshiriladi. kUpincha laboratoriya sharoitida kishilar (uchuvchi, shofyor, operator, elektronchilar) va kutilmagan tasodifiy vaziyatlar (halokat, portlash, izdan chiqish, shovqin ko‘tarilishi)ning metodlari yaratiladi. Asboblarning ko‘rsatishi bo‘yicha o‘zgarishlar, rivojlanish dinamikasi, jismoniy va aqliy toliqish, emotsional-irodaviy, asabiy zo‘riqish, jiddiylik, tanglik qanday sodir bo‘layotganini ifodalovchi ma’lumotlar olinadi. Tajriba aniqlovchi, tarkib toptiruvchi (tarbiyalanovchi) va tekshirish qismlariga bo‘linadi. Tajribaning aniqlovchi qismida psixik xususiyat, jarayon yoki xolat, o‘yin, mehnat, o‘qish kabi faoliyatlarda tadqiq qilinadi. tadqiqot ob’ektining aynan shu paytdagi holati, imkoniyati aniqlanadi, lekin tekshiruvchi sinaluvchiga ta’sir o‘tkazmaydi. SHu pallada sinaluvchiga hatto, yo‘lovchi savollar bilan ham yordam bermaslik tajribaning prinsipi hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
