Ma’ruza bo‘yicha o‘quv materiallari mavzu: Bolalar psixologiyasi o‘quv fani sifatida

1. L.S.Vigoskiyning madaniy-tarixiy konsensiyasi.
O‘tgan ajdodlarimiz bolalar psixologiyasining muammolarini izchil va atroflicha, muayyan yo‘nalishda, ma’lum konsepsiya asosida o‘rganmagan bo‘lsalar ham, allomalarning asarlarida mazkur holatlarning aks etishi, namoyon bo‘lishi, rivojlanishi va o‘zgarishlari to‘g‘risida qimmatli fikrlar bildirganlar. Bular to‘rt xil manbalarda uchraydi. Ularning biri – halq ijodiyoti; rivoyatlar, maqollar, matallar va masallar; ikkinchisi – maxsus ijodkor kishilira (hatto, xukmdorlar) muayyan shaxsga bag‘ishlab yozgan o‘git-nasihat va hikoyalar, uchinchisi - qomusiy, o‘rta Osiyo mutafakkirlarining ilmiy-nazariy qarashlari; to‘rtinchisi - turli davrlarda ijod qilgan shoir va yozuvchilar ijodining mahsullari, ya’ni badiiy asarlardir.
Abu Nasr Forobiyning inson va uning psixikasi haqidagi ahloqiy-falsafiy mushohadalari “Ideal shahar aholisining fikrlari”, “Masalalar mohiyati”, “Falsafiy savollar va ularga javoblar”, “Jism va aksidensiyalarning shakllariga qarab bo‘linishi”, “SHarhlardan”, “Xikmat ma’nolari”, “Aql ma’nolari to‘g‘risida” kabi qator asarlarida bayon etilgan. Abu Rayhon Beruniy o‘zining “o‘tmish yodgorliklari” kitobida inson hayotiga doir xilma-xil ma’lumotlarni keltiradi. SHu jumladan,, olim kishilarning jismoniy to‘zilishi, umrlarning o‘zun-qisqaligi to‘g‘risida bildirgan mulohazalar diqqatga sazovordir. Beruniy odam o‘zoq vaqt yashashining sababini biologik va irsiy omillar bilan bog‘laydi. Bu jihatdan uning “Hindiston”, “Mineralogiya” asarlari, Ibn Sino bilan yozishmalari alohida ahamiyatga ega.
Ibn Sinoning 5 tomlik “Tib qonunlari” asarida organizmning to‘zilishi, undagi nervlar va nerv yo‘llari, fiziologik jarayonlar bilan bog‘liq psixik jarayonlar bilan bog‘liq psixik jarayonlar haqida ancha muhim ma’lumotlar bor. Uning “Odob haqida” risolasi ham inson shaxsini shakllantirish to‘g‘risidagi jiddiy asardir.
YUsuf Xos Xojibning “Qutadg‘u bilig” asaridagi ma’lumotlar ham hozirgacha o‘z qimmatini yo‘qotmagan.
AQSHlik psixolog Dj. Bruner (1915) shaxsning tarkib topishi bilan ta’lim o‘rtasida ikkiyoqlama aloqa mavjudligi aytib, insonning kamolot sari intilishi bilan olish samaradorligini oshirsa, o‘qitishning takomillashuvi uning ijtimoiylashuvi jarayonini tezlashtiradi, deb uqtiradi.
SHu tariqa bolalar psixologiyasi fani qator rivojlanish bosqichlaridan o‘tib, bugungi darajasiga erishdi. Uning rivojlanishiga o‘rta Osiyo allomalari, rus va chet el psixologlari munosib hissalarini qo‘shdilar. YUqorida aytilgan nazariyalar, amaliy va ilmiy ma’lumotlar, tadqiqotchilar yaratgan metodikalarning o‘z ahamiyatini saqlab kelmoqda.
L.S.Vigotskiy (1896-1934) eng mashxur rus psixolori va faylasuf­laridai biridir. Olim uz ilmiy qarashlarida ilgari surgan kuplab goyalar 6evosita bolalarniig psixik tarakqiyotiga oiddir. L.S.Vigotskiyning oliy psixik funksiyalar shakllanimi xaqidagi konuni bolalar tarbiyasi va ta’limini amalga oshirishda katta axamiyatga ega.
Psixolog ilmiy kiziqishlarining markazida bolaning ijtimoiy-madaniy taraqqiyoti masalasi turadi. L.S.Vigotskiyning iz­lanishlari oliy psixik funksiyalar, ya’ni ixtiyoriy xotira va diqqat, tafakkur, irodaviy xarakatlarni bevosita miyaning faoliyati bilan tushuntirib bulmasligini, ushbu funksiyalarning moxiyatini tushunish uchun ularning ildizlarini organizmdan tashqaridagi ijtimoiy muxitdan izlash lozimligiii kupsatdi. Aynan L.S.Vigotskiyning il­miy qarashlari ijtimoiy muxit axamiyatini aniqlashtirishda muxim poydevor bulib xizmat qiladi. L.S.Vigotskiyiing fikricha, muxit oliy psixik funksiyalariing taraqqiyot manbaidir. Muxitniig tarakiyotdagi roli yosh utishi bilan uzgarib boradi. SHuniig uchun muxitni absolyut emas, nisbiy qabul qilish kerak. Insonda xulk-atvorning tugma shakllari mavjud bulmaydi.
Odamning psixik taraqqiyoti faoliyatniig tarixan shakllan­gan turlari va usullarini uzlashtirish orqali kechadi. Miyaniig mor­fofiziologik xususiyatlari va muloqot bola taraqqiyoti uchun sharoit sifatida xizmat qiladi. Taraqqyoning asosiy xarakatlantiruvchi ku­chi - ta’limdir. L.F.Obuxovaning fikricha, L.S.Vigotskiyning katta xizmati shundaki, u bolalar psixologiyasi faniga tarixiylik tamoyi­lini kiritgan. Ushbu tamoyilga kupa, psixik xodisalar xarakatdagi narsa sifatida upganilishi lozim.
Madaniy tarixiy konsepsiya - L.S.Vigotskiy tomonidan XX asr­ning 20-30 yillarida ishlab chiqilgai inson psixik taraqqiyoti xaqidagi nazariyadir. Konsepsiyaning asosiy mazmuni quyidagilardan tashkil topadi mexnat qurollarini ishlatishi tufayli odam tabiatdan ajralib chiqqan. Tabiatga ishlov berish uchun odam ushbu qurollardan foydalansa, uzpsixikasiga ta’sir kupsatish uchun u psixologik qkrollarni qullaydi. Psixologik qurollar 6elgilardan iboratdir.
Ushbu qurollar ixtiyoriy psixik funksiyalar - ixtiyoriy diqqat va xo­tira, mantiqiy fikrlash, irodaviy xarakatlar va xokazolarning aso­sini tashkil ztadi. Ixtiyorsiz psixik funksiyalarni L.S.Vigotskiy natural yoki tuban funksiyalar, deb atagan. Ixtiyoriy psixik funksiya­lar ijtimoiy kelib chiqishga ega, belgilar bilan vositalangan, odam tomonidan ixtiyoriy ravishda amalga oshiriladigan funksiyalardir.
Ushbu funksiyalar avval boshqa odamlar bilai xamkorlik qilish shakli sifatida paydo buladi, cungpa individuallashib boradi. Psixologik qurol - belgilarni egallash interiorizatsiya jarayonida amalga oshadi.
Interiorizatsiya tufayli interpsixologik munosa6atlar intrapsixo­logik turdagi munosabatlarga aylanib boradi. Bu jarayon katta odam­niig tarixiy taraqqiyot davomida shakllangan madaniy belgilar­ vositalar yordamida ta’sir kupsatishi bilan boshlanadi. Keyiichalik bola atrof olamga (uyinchoqlarga, xayvonlarga, bolalarga, kattalarga) ush­ bu belgilar 6ilan ta’sir kupcata boshlaydi. SHundan keyiigina, unda uz-uziga ta’sir kupsatish qobiliyati shakllanadi. Bolaning quloqsizlik qilishi yoki kurkuv faoliyatida opqada qolishi psixologik qurollarni uzlashtirmaganlik natijasidir.
Masalan, bola kiyim kiy­ishda ketma-ketlikni buzish xotirasiiiig zaifligidan emas, balki ushbu jarayonni amalga oshirish uchun zarur bulgai psixologik qurollarni egallamaganligi tufaylidir. SHunday qurol sifatida, bo­laga kiyimlarni turpi ketma-ketlikda kiyish tasvirlan rasmlar taqdim etilishi mumkin.
Madaniy-tarixiy konsepsiyaning muxim goyalaridan biri rivojla­nishning eng yakin zonasi xaqidagi nazariy qarashdan iborat. Rivoj­lanishning eng yakin zonasi - bola rivojlanishining ayni vaqtdagi darajasi bilan kelajakda erishish mumkin bulgan taxminiy darajasi urtasidagi vaqtinchalik masofadan iborat. Bu zonaga etilmagan, ammo etilish jarayonida bulgan funksiyalar kiradi. Bolaning aktual rivoj­lanish darajasi uning bugungi kundagi taraqqiyot darajasini, bola rivojlanishining eng yaqin zonasi ertangi kunda bola uz taraqqiyotida zrishishi mumkin bulgan tarakqiyot darajasini ifodalaydi. Rivojla­nishning zng yakin zonasini bola katta odam yordami bilan bajara ola­digan vazifalar darajasi belgilaydi. Agar bola uzi uchun qiyin bulgan vazifani katta odam yordami bilan bajara olsa, bu vazifa bola rivojlanishining eng yakin zonasida joylashgan buladi.
L.S.Vigotskiyning fikricha, psixik taraqqiyotiing xarakatlantiruvchi kuchi ta’limdir. Ta’lim psixik tarakqiyotni uz or­tidan tortadi va uni tezlashtiradi. U kutilgan natijani berishi uchun taraqqiyotdan oldin bulishi, ya’ni rivojlanishning eng yakin zonasiga muljal olishi lozim.
L.S.Vigotskiy uz konsepsiyasida bola psixik taraqqiyotining 4 asosiy konunining ta’riflab berdi. Bu konunlar quyidagilardan ibo­rat:
1. Bola taraqqiyot ritmlarining farklanish. Bu qonynra kura bolaning rivojlanishi uz sur’atlariga zga, bu sur’atlar vakt ritmiga turpi kelmaydi. SHuning uchun chaqaloqlikdagi xayotiing 1 yili usmirlikdagi 1 yilga teng bulmaydi;
2. Bola taraqqiyotidagi metamorfoza konuni. Bu qonynra kura ri­vojlanish sifat uzgarishlarining zanjiridan iborat. Bola kampok biladigan, kulidan kampok narsa keladigan odam emas, balki psixikasi sifat jixatidan kattalar psixikasidan farklanuvchi mavjudotdir;
Z. Bola taraqqiyotining notekislik konuni. Bu konynra kura, bola psixikasining xar bir tomoni uz taaqqiyotining optimal davriga ega buladi, xar xil psixik funksiyalar notekis, noproporsional rivoj­lanadi
4. Oliy psixik funksiyalarning shakllanish konuni. Bu konynra kura, xar kanday oliy psixik funksiya avval bolaning atrofdagilar bilan bulgan munosabatida namoyon buladi, keyinchalik u individual soxaga kuchadi. SHuningdek, L.S.Vigotskiyning ta’kidlashicha, bola ta­raqqiyotida barkaror davrlar inqirozli davrlar bilan almashadi. Inqirozlar ikki yosh davri tutashgan joyda, bola psixikasi va xulq ­atvoridagi eski xususiyatlarning yuqolib, yangilari shakllanishi dav­rida ruy beradi. Demak, L.S.Vigotskiy psixologiyada madaniy-tarixiy yondashuvga asos solgan. Mazkur yondashuv bolalar psixologiyasidagi nazariy va amaliy muammolarni xal qilishda xam katta axamiyatga egadir.