Ma‟ruza №7 Mavzu: Mustahkamlagich materiallari

8.1-Jadval
Profil 
Og‟irligi 
1 m, kg 
Kesim 
yuzasi, sm
2
 
O‟lchamlari, mm 
B 
b 
M 
m 
H 
δ 
h 
SVP17 
17.6 
21.73 
131.5 91.5 
60 
51 
94 
8,5 
23 
SVP19 
19.2 
24.44 
136 
94 
60 
51 
102 
9,5 
24 
SVP22 
21.9 
27.91 
145.5 99.5 
60 
51,5 
110 
11 
25,5 
SVP27 
26.98 
34.37 
149.5 99.5 
59,5 
50,6 
123 
13 
29 
SVP33 
33.40 
42.53 
166 
PО 
66,5 
56 
137 
14,5 
33 
Beton mustahkamlagich yuqori pishiqlikka ega, uzoq muddat xizmat 
qiladigan, yonmaydigan va nisbatan arzon mustahkamlagich material hisoblanadi. 
Hozirgi vaqtda tabiiy toshlar konchilikda mustahkamlagich materiali sifatida 
juda kam qo‘llaniladi.

---

35 
Beton bloklar, pishiq g‘isht kabi suniy toshlar kapital kon lahimlarini 
mustahkamlashda qo‘llanadi. 
Polimer mustahkamlagich materiallaridan oynaplastik, plastikbeton, 
ko‘mirplast kabi sintetik kimyoviy tarkibiga ega bo‘lgan sun‘iy materiallardan ham 
kon lahimlarini mustahkamlashda foydalanmoqda. 
 
Kon lahimlari mustahkamlagichi. 
 
Kon lahimi atrofini o‘rab turgan kon jinslarini lahim ichiga qulab tushmasligi, 
uning ko‘ndalang kesim yuzasini va ishlash qobiliyatini saqlashni ta‘minlash 
maqsadida o‘rnatiladigan sun‘iy inshoot kon mustahkamlagichi deb ataladi. 
Kon mustahkamlagichi yog‘ochdan, metalldan, monolit beton va temir-
betondan barpo etilishi mumkin. Ruda konlari lahimlarini mustahkamlashda, ayrim 
hollarda anker mustahkamlagichlardan ham foydalaniladi. 
Yog‘och mustahkamlagichlar asosan ishlash muddati qisqa (2-3yil) va kon 
bosimi mo‘‘tadillashgan asosan gorizontal, qisman qiya lahimlarda qo‘llaniladi. 
Yog‘och mustahkamlagichlar to‘g‘ri to‘rtburchak, aksariyat hollarda esa 
trapetsiyasimon shakldagi to‘la bo‘lmagan mustahkamlagich romlardan tashkil 
topadi. 
Romlar lahimning uzunlik o‘qiga tik ravishda bir-biriga tirband yoki bir-
biridan biroz masofada o‘rnatilishi mumkin (0,5-1,0 m). Agar romlar orasida 
ma‘lum masofa qoldirilgan bo‘lsa, u holda romlar oralig‘iga ikki yoni va tepasi 
bo‘ylab toqilar teriladi. Toqilar lahim shifti va yon tomonlaridagi jins bo‘laklarini 
lahim ichiga qulab tushishidan saqlaydi.
(rasm2.3).
2.3-rasm. Yog‘och mustahkamlagichning konstruksiyasi: 1-to‘sin; 2-ustun; 3-toqi; 4-tiralma. 
Yog‘och mustahkamlagich romlari diametri 20-25 mm g‘o‘lalardan barpo 
etiladi. Mustahkamlagich ustunlarning ostki uchi qoziqsimon qilib tayyorlanadi va 
ular zaminda 10-20 sm chuqurcha hosil qilib o‘rnatiladi. Ustun uchining qoziqsimon 
bo‘lishi mustahkamlagichni biroz eziluvchan bo‘lib, kon bosimiga moslashishini 
ta‘minlaydi. 

---

36 
Trapetsiyasimon romlar ustunlarini gorizontga nisbatan 80-85
0
burchak ostida 
o‘rnatiladi. Agar lahim osti(zamin) qabarish xususiyatiga ega bo‘lsa, u holda ustunlar 
tagsinchga o‘rnatiladi. Bunday romlar to‘la rom deb yuritiladi. Agar lahim yon 
devorlari mustahkam bo‘lsa, ustunsiz mustahkamlagichdan foydalaniladi. Bunda lahim 
yon devorlari tepasida, shift ostida har ikki tomonda chuqurcha hosil qilinadi va to‘sin 
chuqurchalarga kiritib o‘rnatiladi. 
Lahimning qiyaligi 30 gradusdan ortiq bo‘lsa, uni to‘la mustahkamlagich romlari 
bilan mustahkamlanadi va qo‘shni to‘sin hamda tagsinchlar o‘rtasiga tiralmalar 
o‘rnatiladi. Bu esa romlarning surilib ketishini oldini oladi. 
Metall mustahkamlagichlar uzoq muddat ishlashi, mustahkamligi va ta‘mirlash 
xarajatlari kamligi tufayli konchilik amaliyotida keng qo‘llanilmoqda. Metall 
mustahamlagichlar trapetsiyasimon, arkali va aylana shaklida, shuningdek, eziluvchan 
yoki qat‘iy (ezilmaydigan) bo‘lishi mumkin. 
Qat‘iy trapetsiyasimon mustahkamlagich romi, asosan, dvutavr balkasi yoki 
relsdan yasaladi. Bunday mustahkamlagichga biroz eziluvchanlik xususiyatini berish 
maqsadida ustunlar g‘o‘la yog‘och tagliklar ustiga o‘rnatiladi (2.4-rasm). 
2.4-rasm Qat‘iy metall mustahkamlagich romi 
Konchilik korxonalarida qat‘iy mustahkamlagich bilan bir qatorda maxsus 
egiluvchanlik konstrukiyasiga ega bo‘lgan metall mustahkamlagichlardan keng 
foydalaniladi. Bularga MPK-1T,KMP-T,MTPSH rusumli mustahkamlagichlar misol 
bo‘la oladi. 
Shaxtalarda uch yoki besh bo‘g‘inli arkali metall mustahkamlagichlar ko‘proq 
qo‘llaniladi. Bo‘g‘inlarning asosiy vazifasi dastlabki kon bosimini qabul qilishda 
mustahkamlagichga ko‘proq eziluvchanlik xususiyatini berishidir. 2.5-rasmda uch 
bo‘g‘inli eziluvchan arkali mustahkamlagichning romi ko‘rsatilgan.
2.5-rasm. Uch bo‗g‘inli maxsus profillardan tashkil topgan arkali mustahkamlagich: 
1-metall ustunlar; 2-yuqori segment; 3-to‗sinni ustunlarga bog‘lovchi xomut. 4-gaykali planka; 5-
bog‘lovchi. 

---

37 
Kon lahimiga barcha tomonlaridan kuchli bosim ta‘sir etadigan, buning ustiga uning 
zamini qabarish xususiyatiga ega bo‗lsa, bunday lahimlarni to‗rt yoki olti bo‗g‘inlik 
aylana shaklidagi metall mustahkamlagichlar bilan mustahkamlanadi (2.6-rasm).
Monolit beton va temirbeton mustahkamlagichlar, asosan, uzoq muddat 
ishlaydigan qazish zonalaridan tashqarida bo‗lgan gorizontal, vertikal va qiya 
kapital (konni ochuvchi) lahimlarni mustahkamlashda qo‗llanadi. Stvol atrof 
inshootlari va kameralari ham asosan monolit beton bilan mustahkamlanadi.2.6-
rasm. Eziluvchan g‘ildiraksimon (halqasimon) metall mustahkamlagich.Monolit 
beton mustahkamlagichlarining asosiy konstruksiyasi vertikal devor va 
gumbazsimon yopqichdan (gorzontal va qiya lahimlarda), silindr shaklidagi beton 
mustahkamlagichidan (vertikal lahimlarda) tashkil topadi.SHaxtalarda vertikal kon 
bosimining lahimga ta‘siri kuchliroq bo‗lganligi tufayli, ko‗pincha vertikal devorli 
va gumbazsimon yopqich shaklidagi monolit beton mustahkamlagichidan 
foydalaniladi (2.7-rasm).Eziluvchan yoki qat‘iy (ezilmaydigan) armaturali monolit 
temir-beton mustahkamlagichi ham ikki devor, gumbazsimon yopqich va 
poydevordan tashkil topadi. Monolit beton mustahkamlagichlari bilan bir qatorda 
shaxta va rudniklarda yig‘ma temir-beton
mustaxkamlagichlardan ham keng foydalaniladi.
2.7-rasm. Monolit beton mustahkamlagichi. 

---

38 
Yig‘ma temir-beton mustahkamlagichlarning elementlari zavodlarda tayyorlanib, 
kon lahimlariga keltiriladi va bu erda yig‘ib lahimni mustahkamlanadi. Yig‘ma 
temir-beton mustahkamlagichlar ishlash muddati uzoq va kon bosimi 
mo‘‘tadillashgan kapital kon lahimlarini mustahkamlashda qo‗llanadi. 2.8-rasmda 
konchilik korxonalarida keng qo‗llanadigan trapetsiyasimon va arkasimon shakldagi 
temir-beton mustahkamlagichlar ko‗rsatilgan.
2.8-rasm. Yig‘ma temirbeton mustahkamlagich.a – trapetsiyasimon;b - sidirg‘asiga tyubinglarda 
yasalgan arkasimon. 
Konlarni Yer osti usulida qazib oluvchi korxonalar amaliyotida monolit beton 
mustahkamlagichlarining yana bir turidan foydalaniladi. 
Mustahkamlagichning bu turi sepma beton mustahkamlagichi deb yuritiladi. 
Bu mustahkamlagich foydali qazilmani qazish zonasidan tashqarida joylashgan 
kapital va kon-tayyorlov lahimlarini mustahkamlashda qo‗llanadi. Lahimlar 
darzdorlik darajasi kichik bo‗lgan pishiq jinslardan o‗tilgan bo‗lishi kerak. Lahim 
o‗tilgandan so‗ng uning yon devorlari va shifti bo‗ylab, maxsus mashinalar 
yordamida beton qorishmasi sepiladi. Uning qalinligi 50-300 mm bo‗lishi mumkin 
(to‗ldirgich materiallari bo‗laklarining o‗lchami 25 mm dan oshmasligi shart). Beton 
aralashmasini tayyorlashda yuqori rusumli (400 dan kam bo‗lmagan) sement, beton 
qotishini tezlashtiruvchi material sifatida xlorli kalsiy, suyuq oyna va boshqa 
materiallardan foydalaniladi. 
Ankerli mustahkamlagich turli usullar orqali shpurga (skvajinaga) 
o‗rnatiladigan sterjen (anker) bo‗lib, lahim shifti va yon tomonlaridagi 
bo‗shok(darzdor) jins qatlamlarini buzilishdan yoki deformatsiyalanishidan 
saqlaydi. Ankerning diametr 20 mm va uzunligi 0,6 metrdan 3 metrgacha bo‗ladi. 
Shpur yoki skvajinaga mustahkam o‗rnatilish tomoyillariga ko‗ra barcha 
ko‗rinishdagi ankerli mustahkamlagichlar ikki guruhga bo‗linadi: qulfli – 
skvajinaning tub qismiga turli konstruksiyaga ega bo‗lgan qulflar yordamida 
mustahkam o‗rnatiladigan va qulfsiz – skvajinaning bor bo‗yicha sement, smola 
yoki boshqa yopishtiruvchi moddalar bilan mustahkamlaydigan ankerli 
mustahkamlagichlar. 

---

39 
Zamonaviy konchilik korxonalarida qulfli metall ankerlar keng 
qo‗llanilmoqda. Bu ankerlar pona yoriqli, kengayuvchi va kengaymaydigan turlarga
bo‗linadilar. (2.9rasm) 
2.9-rasm. 
Ankerli mustahkamlagich. 
a
- mustahkamlagichning lahimga o‗rnatilgan holati; 
б
va 
v 
– ponayoriqli va 
kengayuvchan ankerlar konstruksiyasi.