Ma’ruza №3 ichki muhit to'qimalari umurtkali hayvonlarning qon va limfa to`qimalari. Eritrositlar reja

MA’RUZA №3
ICHKI MUHIT TO'QIMALARI
UMURTKALI HAYVONLARNING QON VA LIMFA
TO`QIMALARI. ERITROSITLAR
Reja:
1.Qon va limfaning tuzilishi.
2.Qon plazmasining tuzilishi.
3.Eritrositlar, ularning tuzilishi va vazifalari.


Tayanch iboralar: ichki muxit to`qimalari, ularga qaysi to`qimalarning mansubligi, qon va limfa, limfoid to`qima, qon plazmasi, ularning tuzilishi, vazifalari, soni, o`lchami va kislorod tashilishidagi roli.

Ichki muhit to’qimalari deganda, tashqi muhit bilan ham, ichki organlar bo’shliqlari bilan ham tutashib turmaydigan, morfologiyasi va vazifasi har xil, ammo hayvon yoki odamning ichida joylashgan to’qimalar tushuniladi. Ulardan qon, limfa va siyrak biriktriuvchi to’qimalar butun organizm hujayralarini oziq moddalar bilan ta’minlaydi. Mana shu xususiyat, ya’ni vazifasiga ko’ra ular trofik to’qima deyiladi. Ular organizmni turli xil zararli moddalar va infeksiyalardan himoya qiladi, ya’ni Mechnikovning fogositoz qonuniyatiga ko’ra, organiщmga tushgan mikrob yoki boshqa yot moddalarni muayyan qon va biriktiruvchi to’qima hujayralari o’ziga qabrab olib yemirib yuoradi. Shuningdek, mazkur to’qimalar hujayralaraor moddalarning ximiyaviy va kollaid-dispers tarkibi doim birday bo’lishini ta’minlaydi ham. Suyak, tog’ay, pay, boylamlar, fassiya (parda qobiqlar) va aponevrozlar esa tayanch vazifasini bajaradi. Ular uchun birdan-bir umumiy xususiyat to’qimalarda hujayralararo moddalar rivojlangan bo’ladi. Shunga ko’ra, hujayra elementlari bir-biridan ancha uzoqda yotadi. Bundan tashqari, qon bilan limfa to’qimalaridagi hujayralararo modda suyuq, tog’ay bilan suyak to’qimalaridagi hujayralararo modda zich bo’ladi va hokazo.

Ma’lumki, ichki muhit to’qimalariga YO’qorida ko’rib o’tilgan bir qator to’qimalar bilan birga qon va limfa to’qimalari ham kiradi. Binobarin, ichki muhit to’qimalarining birdan bir yagona belgisi va ularni bir-biriga birlashtirib turgan omil bu-hujayralararo moddaning juda yaxshi rivojlanganligidir. Uning bunchalik yaxshi rivodlan ishi hujayralarni bir-biridan o’zoqlashtirib turadi. Epiteliy to’qimasi esa hujayralararo modda deyarli yo’q, shu sababdan ham ularning hujayralari yonma-yon yoki bir-birining ustida joylashgan, bu haqda YO’qorida gapirilgan edi.


Qon
Qon haqida gapirganda qon yaratuvchi a’zolar-ko’migi (miyasi), limfa tugunlari, taloq haqida ham gapir ishga to’g’ri keladi. Bularni alohida ajratib o’rganish mumkin emas, chunki istasangiz-istamasangiz biri haqida gap borganda ikkinchisini ham qisqacha bo’lsa ham tilga olib o’tishga tug’ri keladi. Qon hayvonlarda bo’lsin, odamda bo’lsin doim harakatlanib turadi. Shu harakati jarayonida uning tarkibi doim o’zgarib turadi. Shu jihatdan qaraganda, qon yaryatuvchi organlardagi qonning tarkibi bilan tomirlarda ayoanib yurgan, ya’ni periferik qonning tarkibi o’rtasida biroz farq bo’ladi.
Xo’sh, qon o’zi nima, u nimadan paydo bo’ladi? Ma’lumki, organizmning embrion rivojlanishi davrida ektolerma, entoderma va mezodermadan tashqari, ular oralig’ida mezenxima deb ataluvchi embrion to’qimasi ham rivojlanadi. Kelajakda mazkur to’qimadan bir qator yangi to’qimalar rivojlanadi. Binobarin, qon va limfa ham ana shu mezenxima hujayralaridan rivojlanadi.
Mezenxima hujayralari, odatda, protoplazmatik o’simtalarga o’xshash bir nechta o’simtalari bilan o’zaro tutashib, to’rsimon shaklda tuzilgan. Bularning hammasi kamtabaqalangan hujayralar qatoriga kiradi. Hujayralarning orasini yarim suyuqlik holatida bo’ladigan modda to’ldirib turadi. Mezenximaning turli qismlaridagi hujayralarning ko’payishi va tabaqalanishi embrionda har xil to’qimalar rivodlan ishiga olib keladi. Bular jumlasiga qon va limfa, ularning tomirlari, shaklli elementlar hamda suyuqliklari kiradi. Qon va limfaning boshqa biriktiruvchi to’qimalardan farqi organizmning ichki muhitini ta’minlashda ishtirok etishdir. Embrion rivojlanish davrida oldin qon tomirlar sistemasi, so’ng limfa sistemasi paydo bo’ladi. Qon va limfa o’zining tarkibiy tuzilishi jihatidan bir-biriga o’xshash moddalardir. Masalan, qon asosan suyuq plazma va unda erkin suzib yurgan shaklli elementlardan tashkil topgan. Limfa tomirlari o’z suyuqligini qon tomirlarga quyib, uni har tomonlama to’ldirib turadi (limfa haqida tegishli paragrafga qarang). Qon organizm uchun muhim bo’lgan bir necha xil vazifalarni bajar ishi hammaga ma’lum. Shulardan birinchisi uning trofik (oziqlantiruvchi) vazifasi bo’lib, ichaklardan qonga so’rilgan barcha oziq moddalarni organizmga tarqatib beradi va to’qimalarda moddalar almashinuvi jarayonida hosil bo’lgan chiqindi moddalar organizmdan tashqariga chiqaril ishini ta’minlaydi.
Ikkinchisi, organizmda gazlar almashinuvi (nafas) jarayonini ta’minlaydi, ya’ni qon o’pka pufakchalari (al’veolalari) dan kislorod biriktirib olib, organldar to’qimalariga tarqatadi va u yerdan karbrnat angidrid gazini olib, o’pka orqali tashqariga chiqaradi. Bu vazifani asosan qizil qon tanachalari-eritrositlar bajaradi.
Uchinchisi, organizmda himoya vazifasini bajaradi. Bu vaifani bajarishda qon tarkibidagi bir nechta elementlar ishtirok etadi. Masalan, qonning oq qon tanachalari-leykositlar fagositoz xususiyatiga ega, ya’ni organizmga tashqaridan tugan har xil mikroorganizmlarni qamrab olib, parchalab yuboradi. Kasallik tufayli nekrozga uchragan, organizm uchun yot moddalarga aylangan hujayralarni yotadi. Qonning ba’z ishaklli elementlari har xil immunitet hosil qiladi. Qonning mana shu xususiyati tufayli organizm sog’lom bo’ladi.
Bundan tashqari, qon organizmda bir nechta gumoral vazifvani ham bajaradi. Ekdokrin va nerv sistemasi bilan birga u organizmning ichki turg’unligini (muhitini), ya’ni gomeostazini saqlab turishda ham ishtirok etadi.
Qon tuzilishiga ko’ra ikki qismiga bo’lib o’rganiladi: suyuq qismi-plazma va unda erkin suzib YO’ruvchi shaklli elementlar-eritrositlar, leykositlar va qon plastinkalari- trombositlar. Qon plazmasi hajmi jihatidan qonning 55-60% ni, shaklli elementlari 40-45%ni tashkil etadi. Qonning umumiy massasi odam organizmining taxminan 7% ni tashkil etadi. Masalan, massasi 70 kg keladigan odamda taxminan 5-5,5 l qon bo’ladi.