Ma`ruza №2 haroratni o`lchash asboblari va usullari reja: 1

 
Dilatometr va bimetalli termometrlar 
Dilatometr va bimetalli termometrlarning ishlash prinsipi temperatura 
o`zgarishida qattiq jism chiziqli mikdorining o`zgarishi asoslangan. Temperatura 
o`zgarishiga bog`liq bo`lgan qattiq jism chiziqli miqdorining o`zgarishi formula 
orqali quyidagicha ifodalanadi: 
l
t
= 
l
0
( 1+
𝛽
𝑟
𝑡
),
(2.3) 
bu erda
 l
t
 — t
temperaturada qattiq jismning uzunligi; 
l
0
— shu jismning 0°C 
dagi uzunligi; 
𝛽
𝑟
— o`rtacha chiziqli kengayish koeffisient (0°C dan
 t°C
gacha 
bo`lgan temperaturalar oralig`ida). 
2.2- 
rasmda 
dilatometrik 
termometrning 
tuzilish sxemasi tasvirlangan. Bu asbobda sezgir 
element 
sifatida 
katta 
chiziqli 
kengayish 
koeffisientiga ega bo`lgan materialdan (jez va mis) 
tayyorlangan naycha
2
qo`llanilgan. Korpus 3 ga 
kavsharlangan naycha ichida sterjen 1 joylashgan. 
Sterjen chiziqli kengayish koeffisienti kichik bo`lgan 
material 
(masalan, 
invar) 
dan 
ishlangan. 
O`lchanayotgan muhitning temperaturasi ko`tarilishi 
bilan naycha 2 uzayadi. Bu hol sterjen 1 ning 
siljishiga olib keladi. SHunda prujina
 9
shayn
 4
ning 
bo`sh tomonini pastga tushiradi, o`z navbatida u 
tortqi
 8
va tishli sektor
 7
orqali strelka
 6
ni uning o`qi 
atrofida aylantiradi. Strelka esa shkala
5
da 
o`lchanayotgan temperatura qiymatini ko`rsatadi. 
2.2-rasm. Dilatometrik 
termometrning tuzilish 
sxemasi. 
Dilatometrik termometrlar suyuqliklar temperaturasini o`lchashda hamda 
temperaturani ma`lum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va 
signalizasiyada qo`llanadi. Dilatometrik termometrlar 1,5 va 2,5 aniqlik 
klasslarida chiqariladi, ularning yuqorigi o`lchash chegarasi 500°C gacha. 150°C 
dan oshmagan temperaturalar uchun naycha jezdan, sterjen esa invardan 
ishlanadi, undan yuqori temperaturalar uchun naycha zanglamas po`latdan, 
sterjen esa kvarcdan ishlanadi. 
Afzalliklari: ishonchliligi va sezgirligi yuqori. 
Kamchiliklari: asbob o`lchamlarining kattaligi, temperaturaning bir nuqtada 
emas, balki hajmda o`lchanishi, issiklik inersiyasining kattaligi, ko`rsatkichlarni 
masofaga uzatish mumkin emas. 
Bimetall 
termometrlarning 
sezgir 
elementi 
kavsharlangan 
ikkita 
plastinkadan tayyorlangan prujinadan iborat. Bu plastinkalar issiqlikdan 
kengayish temperatura koeffiiienti turlicha bo`lgan metallardan tayyorlanadi. 
Temperatura o`zgarganda plastinkalar uzayadi. Plastinkalar bir-biriga nisbatan 

---

siljiy olmaganligi sababli prujina issiqlikdan kengayish temperatura koeffisienta 
kam bo`lgan plastinka tomonga og`adi. Plastinkalar uzayishining temperatura 
koeffisienti farqi qancha katta bo`lsa, prujinaning temperatura o`zgarishidagi 
og`ishi shuncha ko`p bo`ladi. 2.3-rasmda yassi plastinkali bimetall termometrning 
tuzilish sxemasi ko`rsatilgan. Temperatura o`zgarishi bilan bimetall prujina 1 
pastga egiladi. Tortqi 2 strelka
 4
ni o`q
 3
atrofida aylantiradi.
2.3-rasm. Yassi plastinkali bimetall termometrning tuzilish sxemasi. 
Strelka shkala 5 da o`lchanayotgan temperatura qiymatini ko`rsatadi. 
Bimetall plastinka qo`llanilganda o`lchashning yuqorigi chegarasi pastki 
plastinka tayyorlangan materialning qayishqoqligi chegarasi bilan chegaralanadi. 
Sezgir elementlar sifatida yoysimon yoki vintsimon spirallar qo`llaniladi. Bime-
tall termometrlar bilan temperaturani o`lchash chegarasi –150°C dan +700°C 
gacha, xatosi 1...1,5%. Bu turdagi termometrlar temperaturani ma`lum darajada 
avtomatik ravishda saqlash va signalizasiya uchun qo`llaniladi.