Ma`ruza 13 (27) Mavzu: Boshlangich sinflarning o`quvchilarida tabiatshunoslikni ko`z oldiga keltirishlar bilan tushunchalarni shakllantirishlarning va rivojlantirishlarning metodik asosi

13.2. Umumiy tabiatshunoslik tushunchalarni shakllantirish va ularning kichik eshdagi maktab o`quvchilari tomonidan o`zlashtirish xususiyatlari.

Tabiatshunoslik tushunchalar : bu umumiy asosiy belgilar bilan birikadigan butun ob`ektlar, hodisalar, predmetlar guruhi haqidagi bilimlarni umumlashtirish bo`lib hisoblanadi. Masalan «o`simlik» tushunchasiga barcha usimliklar uchun umumiy asosiy belgilari bilan bir guruhi birikadigan har xil predmetlar kiradi. Ularning barchasi o`sadi, rivojlanadi, nafas oladi, ko`payadi, ya`ni tirik organizmlar bo`lib hisoblanadi. Tushunchalarni ko`z oldimizga keltirishlardan ajrata bilishi kerak. Ko`z oldimizga keltirish - bu sezish organlar faoliyatining, tafakkur va hael mahsuloti bo`lib hisoblanadi. Tushuncha - tafakkur mahsuloti bo`lib hisoblanadi. Ko`z oldiga keltirishlar - tushunchalarning his asosi bo`lib topiladi.

Ekskursiyalar, amaliy ishlar vaqtida tabiat haqidagi tushunchalarga ega buladi. Umumiy tushunchalarni shakllantirishda o`qituvchi quyidagilarni ishlashi zarur:

– Ob`ektni belgili maqsadda qobillashni tashkillashtirish.

– Tabiat predmeti va hodisasi haqidagi har bir yangi tushunchani analizlash yana undagi burun uzlashtirilgan barcha predmetlarga takrorlovchi asosiy belgilarni ajratish.

– Barcha asosiy emas ikkinchi darajali tushunchalardan abstraktsiyalanish, buning uchun uzgarivchi asosiy emas belgilerga ega, lekin asosiy belgilarini saqlaydigan (masalan, lola va fialka, g`oz piyoz va lola) predmetlarni foydalanish.

Tabiatshunoslik tushunchalarni shakllantirishda har uylash operatsiyalarini analizlashga sintezlashga, taqqoslashga, abstraktsiyalashga, konkretlestirishga, umumlashtirishga, ayriqcha diqqat qaratilishi lozim.

Tushunchalar – umumlashtirish, ya`ni umumiy xususiyatlarga ega predmetlarni va hodisalarni biriktirish jaraenida shakllantiriladi.

Tabiatshunoslik darslarida tushunchalarni umumlashtirish darajasi har xil. Ularga quyidagicha tafsif beramiz:

1.mazmuni; 2.kulami; 3.ushbu tushunchalarning boshqa tushunchalar bilan bog`liqligi.

Mazmun tushunchalarning eng ahamiyatli belgilari bilan xarakterlanadi. Tabiatning eng ahamiyatli belgilarini ajrata olish uchun «belgi» va «eng ahamiyatli belgi»ni farqlay bilish kerak. N.K.Kondakov: «Belgi-bu barcha narsa yoki hodisalarning kursatkichi, tarafi, ularga qarab narsa yoki hodisalarni tanlab olish, aniqlash yoki ta`riflash mumkin», «eng ahamiyatli belgi-bu shunday belgi, unda narsalarning asosi tabiati ifodalanadi, shu bilan birga tur va guruhlardagi narsalardan (predmetler) uzgachalanadi.

Mazmuni buyicha tushunchalar oddiy va quramali bulib bulinadi. Al, kulamiga qarab tushunchalar, alohida va umumiy buladi.

Geografik tushunchalar alohida (Tashkent) va umumiy (tog`lar, foydali qozilmalar) tushunchalariga, biologik tushunchalar tur (lola, archa, hayvonlar, bargli usimliklar t.b.) tushunchalariga bulinadi.

Darslarda har xil turdagi metodik usullarni qullanish, praktik ishlarni, tajribalarni, kurgazmali qullanmalarni foydalanish yangi tushunchalarning uzlashtirilishi ongliligini orttiradi. Tushunchalarni shakllantirishda tushunchaning ayrim elementlardan iborat ekanligin nazarda tutish kerak. Birdan-bir tushunchalar – bu u yoki bu predmetga, qubilishga tiples keladigan yakka belgiler hisoblanadi.

Agar umumiy tushuncha terminler bilan mustakkamlanadigan bulsa, unda birdan-bir tushunchalar atamalari yoki uz nomlari bilan mustakkamlanadi, sababi bunday boshqa ob`ekt yuq. Birdan-bir tushunchalarni shakllantirishda umumiy tushunchani ochib berishga oyriqcha diqqat qaratishimiz zarur.

Tabiat ob`ektlar va qubilishlari haqida tug`ri tushunchalar paydo etish uchun dastlab, ularni kuzatish, keyin ularning rasmini (rasm, jadval, xarita, sxema) kurib chiqish, o`qituvchining hikoyasi yoki suhbatini eshitish va olingan tushunchalarni drslik buyicha mustakkamlash kerak.

Yakka tushunchalar boshqa predmetlar, qubilishlarga mos bulgan yakka belgi. Agar umumiy tushunchalar atamalari bilan mustakkamlansa, yakka tushunchalar nomi yoki yakka atamasi bilan beriladi, sababi uning nomida boshqa ob`ekt bulmaydi.

Tabiatshunoslik darslarida yakka tushunchalardan tashqari yig`indi tushunchalar shakllandi. Ular umumiy belgilarga ega yakka oymoqlik tushunchalardan tarkib topadi. Masalan, chullar chin xos bulgan usimliklarning (saksavul, qum akatsiyasi, yontoq) bir zonada bulishi va umumiy belgilari (uzun tomirlar, iri barg plastinkalarining yuqligi, tikanlarining bulishi) birlashtiradi. Yig`indi tushunchalarga kiradigan har bir yakka tushunchalar uzining individual xususiyatlarini saqlaydi. Subtropik usimliklar-dafna, mangoliya, chay, kiparis, chul usimliklari-saksavul, qum akatsiyasi, yontoqdan keskin farq qiladi.