Ma’ruza 11. Silikat buyumlarning va materiallarning tasnifi, ularning xalq xo‘jaligida ahamiyati. Silikat sanoati

• Respublikamizda chinni va fayans buyumlar ishla chikarish sanoati ancha keng barpo etildi.Eng keksa chinni zavodi Toshkent chinni zavodidir.U 1954 yilda qurilib maxsulot bera boshladi.Keyinchalik samarkand chinni zavodlari (1975 yil) Angren keramika kombinati (1976 yil) Quvasoy chini zavodlari (1979)nafakat respublikamizda balki chet ellarda mashxur bulmokda.
• Mineral bog‘lovchi moddalar. Xavoda qotuvchi va bog‘lovchi moddalar.
• Bog‘lovchi moddalar deb suv bilan aralashtirilganda suyuq yoki plastinkasimon massa hosil qilib ma’lum vaqt o’tgach qotib , qattik toshga aylanuvchi moddalarga aytiladi. Bog‘lovchi moddalar mineral va organik bo‘ladi.
• Organik bog‘lovchi moddalar : smolalar, bitumlar, orgaik elimlar va xokazolar. Mineral bog‘lovchi moddalar xavoda va suvda qotuvchi moddalarga bulinadi. Xavoda qotuvchi moddalar fakat xavoda qotadi, masalan : oxak, gips va magnezial, va bog‘lovchi moddalar. Gidavlik bog‘lovchi moddalar xam xavoda xam suvda qotadi. Masalan: gidravlik oxak,potlansement va boshka sementlar.

• Xavoda qotuvchi bog‘lovchi moddalardan ko‘p ishlab chiqariladigan bu oxakdir.Oxak sanoatda yuqori haroratda oxaktoshni yoki bo’rni kuydirib olinadi. Haroratni oshirish va hosil bulgan CO2 ni reaksiya muxitidan chikarib olish reaksiyani o’ngga siljitadi. Reaksiya 898-9000S da boradi ammo , uni 12000S da olib boriladi. Oxaktoshni kuydirish ko‘pincha shaxtali pechlarda ba’zan esa aylanib kuydiruvchi pechlarda amalga oshiriladi. SHaxta pechlari silindrsimon kupchilik xollarda esa pechni o’rta yoki ostki qismi biroz kengaygan xolda bo‘ladi. Pechning balandligi 30 m,diameiri 4,5 metr bo‘lib tashki tomon oddiy ichki kismi esa utga chidamli gishtlardan yasaladi. Yokilgi sifati kumir yoki tabiiy yonuvchi gaz qullaniladi. Xom ashyo pechning tepasiga shneg orkali kutarilib to’kuvchi varonka (kadok) orkali pech ichiga tuqiladi. Shixta pech ichida tekis to’kilishi uchun taksimlovchi konus xam o’rnatilgan pechning tepa kismida shixta chikib ketuvchi issik gazlar ta’sirida quriydi va qiziydi. Urta qismda esa harorat 1000-12000S gacha ko’tariladi natijada karbonatlar parchalanadi.

• Ca(OH)2+CO2 =CaCO3+H2O hosil bulgan Ca(OH)2va CaCO3 kristallari bir-biri bilan hamda qum zarrachalari boglanib mustaxkam toshga aylanib koladi. Ammo bu jarayon uzok yillar (100 yillargacha) davom etadi.
• Oxak yana ok silikatli (oxak-kumli) gisht tayyorlashda foydalanadi. Bunday gisht 1750S haroratgacha bug‘ bilan qizdiriladi. Bundan kimyoviy reaksiya borib kal’siy gidrosilikati hosil bo‘ladi (CaO*SiO2*nH2O) va qum zarrachalarini yopishtirib oladi. Oxak sundirilmagan yoki sundirilgan xolda xlorli oxak, soda olishda, qant ishlab chikarishda, suvni yumshatishda, metalurgiyada va boshka ko‘pgina sanoat tarmoqlarida ishlatiladi.
• Xavoda qotuvchi moddalardan yana biri gipsli bog‘lovchi moddadir.
• Gipsli bog‘lovchi moddalar ikkalasiga past haroratda va yuqori haroratda kuydiriluvchi moddalarga bulinadi. Kurilish ishlarida ishlatiladigan gips tabiiy gipsni (CaSO­4 *2H2O) 140-1900S haroratda kuydirib olinadi.

• Olingan gidrat (CaSO4 *0,5H2O) maydalanib kurilish ishlarida foydaniladi.Masalan qurilish panellari xaykal taroshlik buyumlari,keramik buyumlarning koliplarini tayyorlashda ,meditsinada singan –chikkanlarni gipslashda, tish plombasida oxak va kum aralashmasi esa andovalash ishlarida ishlatiladi. Gipsning qotish jarayoni 0,5mol suvli (gidratli) gipsning suvda erib 2 mol suvli,suvda erimaydigan gipsga aylanishiga asoslangan. Gips loyi tez (5-15minutda) qotadi,uni qotishini sekinlashtirish uchun ,unga oxak,elim organik materiallar(masalan, spirtli barda) qushiladi. Yuqori haroratli kuydiriluvchi gips 900-11000Sda kuydirib olinadi.
• 2CaSO4=2CaO+2SO2+O2
• Uning tarkibi(CaO)n*(CaSO4)m formulaga mos keladi, chunki CaSO4 ning bir qismi pachalanib qoldi. Bunday gips asosan sun’iy marmar toshlar olishda uning pollarini tayorlashda va boshka qurilish materiallari tayyorlashda ishlatiladi.

Sаvоl vа tоpshiriqlаr

• 1. Silikatli materiallari qanday sinflardan iborat?
• 2.Silikatli materiallarning ishlatilash sohalarini tushuntiring?
• 2. Keramika buyumlari ishlab chiqarish texnologiyasini tushuntiring?
• Chinni va fayansni bir-biridan farqi, ishlab chiqarish texnologiyasini tushuntiring?
• 3. Mineral bog‘lovchi moddalarni tushuntiring?
• 4. Xavoda qotuvchi va bog‘lovchi moddalar iborat?