Ma’ruza 11. Silikat buyumlarning va materiallarning tasnifi, ularning xalq xo‘jaligida ahamiyati. Silikat sanoati

• Yumshoq chinni mustaxkamligi biroz pastrok, ammo yaltirok tiniq bo‘ladi. Undan asosan xujalik idishlari (chyoynak, piyola , kosa, tavok va xokazolar ) va san’at buyumlari tayorlanadi.
• Kattik chinnini tayorlash uchun 45-55% tuprok minerallari (30-40% kaolin keramik massaga etarlicha plastiklik berish uchun 10-I5 % o’tga chidamli giltuprok ) 25-30% kvars yoki toza oq qum va 15-20% dala shpati olinadi, aralashtirib loy qoriladi va shakl berilib 1350-14500S haroratda kuydiriladi .
• Yumshoq chinni uchun shixta tarkibi 25-40% giltuprok minerallaridan (kaolin)20-45% kvars 30-35% dala shipatidan iborat bo‘ladi va 1300-1350 0S da kuydiriladi.

• Fayans xam ikki xil kattik va yumshok bo‘ladi. Kattik fayans sanitariya texnik buyumlari (rakovinalar, vannalar va boshkalar) devorlarning sirtini qoplash uchun glazurlangan plitalar tayorlash uchun ishlatiladi .
• Yumshoq fayansdan esa chinnidan ancha arzon bulgan xujalik buyumlari tayorlanadi. Kattik fayans shixtasi tarkibida 25-30% kaolin va giltuprok, 25-30% kvars va 10% dala shipati kiradi. Yumshok fayans 30-35% kaolin va tuprokq, 36% kvarsdan tayorlanadi. Fayans 1200-1270 0S haroratda kuydiriladi. Tabiiy kaolin suv bilan suspenziya hosil kilib tinch koldiriladi.

• Dala shpati va kvarsni maydalash kuruk usulda amalga oshiriladi maydalangandan sung elanadi, so‘ngra ho‘l usulda sharchali maydalagichda kukun holiga keltiriladi. Ko‘pchilik chinni va fayans buyumlari 15-25% suv saqlovchi plastik massasidan g‘ovak gipsdan yoki pulatdan yasalgan qoliplarda tayorlanadi. Plitalar esa xar-xul usulda preslarda shakl beriladi.
• SHakl berib xavoda kuritilgan buyumlar o’tga chidamli materiallardan yasalgan qopqoq bilan yopiladigan maxsus g‘ilofga solinib keyin kuydiriladi.
• Chinni va fayans ikki martadan kuydiriladi. Birinchi kuydirish chinni va fayansning toshi hosil bulishi uchun, ikkinchisi esa buyumlarni sirlash uchun, chinni buyular birinchi kuydirishda ikkinchisiga nisbattan past haroratda (900 0S) fayans esa aksincha birinchi kuydirishda, ikkinchisiga nisbatan yuqori haroratda kuydiriladi, chunki fayansning glazuri past haroratda suyuklanadi.

• Glazurning (metal oksidlari) suvli suspenziyasiga buyumlar botirib olinadi yoki maxsus purkagichlar bilan buyumni tashki tomoniga purkalanadi. Kuydirilganda glazur suyuklanib shishasimon yaltirok massaga aylanadi va sovigach buyumnng yuzasiga mustaxkam yopishib koladi. Glazur buyumni tashki kurinishini chiroyli, yaltirok tinik , gaz, suv o’tkazmaydigan , qattik va kimyoviy ta’sirlarga mustaxkam qilinadi. Uch xil glazurlar keng kullaniladi: ishkoriy –er glazuri (kislota va ishkorlarga chidamli buyumlar uchun) . Shur glazurlar va qo’rgoshinsiz glazurlari. Glazurlarning suyuklanish harorati keramik buyumlarning suyqlanish haroratiga mos bulishi kerak. Shuning uchun xam glazur tarkibiga plavney (giltuprok) kushiladi,
• ( masalan, dala shpati ). Chinni buyumlar uchun glazur tarkibi taxminan tubandagicha bo‘ladi. Kaolin 9% kvars 27% dala shpati 64%. Glazurning kengayish koffitsienti keramik buyumning kengayish koeffitsienti bilan iloji boricha teng bo‘lishi lozim aks xolda kuydirish paytida glazur yorilib ketadi.

• Kuydirilgan buyumlarga, rasmlar va turli nakshlar xar xil usullar bilan rassomlik yo‘li bilan qo’lda chiziladi trafaretlar yordamida pulverizatorlar orqali buyoqlar purkaladi. Fotokeramika usuli bilan dekelkomeniya (kogozdagi rasmlarni chini buyumlarga yopishtirib o’tkazish) usuli yoki buyoqlarni shtampovkalash (kliplash) usulida beriladi. Bu usullardan dekalkomaniya keng tarkalgani usuli bulib, bunda rasm keramik buyoklarda qog’ozga chizilgan buladi. Nakleykalar buyumlarga yopishtiriladi maxsus ishlov berib mustaxkalangan buyum quritiladi so‘ngra pechda kuydiriladi. Fotokeramika usulida kuydirilgan va ko‘pincha glazurlangan buyumlarga yorug’lik sezgir yupqa qatlam tushiriladi va rasmga olinadi, pechkada pastrok haroratda kuydiriladi.
• Keramik buyok sifatida asosan turli metallarning oksidlari va tuzlari ishlatiladi: silikatlar boratlar, alyuminatlar. Temiri oksidi (Fe2O3) tuk sariqdan qung’irgacha turli rang beradi, Xrom oksidi-yashil(Cr2O3), Xrom oksidi bilan Kaliy oksidi(K2O) och-kizil, Kobalt oksidi kuk, qo‘rg‘oshin va natriy birikmalari-binafsha, Mis oksidi kuk , Surma oksidi tuq sariq ranglar hosil qiladi .