Ma’ruza №11 gapning uyushiq bo‘laklari

TARTIBINI O’ZGARTIRISH ORQALI GAP BO’LAKLARINI AJRATISH
1-topshiriq. Sifatlovchi aniqlovchi ishtirok etgan gap topib, sifatlovchi aniqlovchini aniqlanmishdan keyin keltiring. Sifatlovchi tartibi o‘zgarganda ham sifatlovchi aniqlovchi vazifasida qolsin. Kesimga aylanib ketmasin. Тartibi o‘zgargan sifatlovchi aniqlovchining xususiyatlarini ayting.

2-topshiriq. Sifatlovchi aniqlovchi ishtirok etgan gap topib yozing. Sifatlovchi aniqlovchini aniqlanmishdan keyin keltiring. Qanday o‘zgarish bo‘lganini, qanday tinish belgisi qo‘yilganini tushuntiring.

Juda muhim.Sifatlovchi aniqlovchi, odatda, aniqlanmishdan oldin keladi. Ba’zan tinglovchining diqqati sifatlovchiga tortilganda, so‘zlovchi uning odatdagi tartibini o‘zgartirib, sifatlanmishdan keyin keltiradi. Natijada sifatlovchi gapning boshqa bo‘laklaridan boshqacha ohang bilan ajralib qoladi. Sifatlovchining ma’nosi odatdagi tartib bo‘yicha qo‘llangan sifatlovchiga nisbatan bo‘rttiriladi, alohida ta’kidlanadi. Gapdagi eng ahamiyatli, yangi axborot tashuvchi qismga aylanadi.

Esda saqlang. Тartibi o‘zgartirilgan, lekin sifatlovchilik xususiyatini saqlab qolgan sifatlovchi aniqlovchilar ajratilgan bo‘lakka aylanadi.

Masalan, Bu o‘zbek yigiti — tanti, mehribon.

Solishtiring: Rangi o‘chgan, Umri kechgan kuz guli, Bir yo‘li pastroq egil. (Abdulhamid Cho‘lpon) — Kuz guli — Rangi o‘chgan, Umri kechgan.

Juda muhim. Ajratilgan sifatlovchi aniqlovchilar yozuvda boshqa bo‘laklardan doimo vergul bilan, agar sifatlovchi aniqlovchilarni o‘zi uyushgan bo‘lib, ichida vergul bilan ajratilgan bo‘lsa, ajratilgan bo‘lak boshqa bo‘laklardan tire bilan ajratiladi.

Misollar:

1. Ko’kdagi oy tanhodir, yakka-yu yolg’iz.

2. Shoyon mehnatingning nishonasi bu –

Qora qoshlaringga qo’ngan chang, g’ubor.

Suvori ekansan – zahmating ezgu,

Zamona Barchini – mehnatkash, dildor.

3. Yo’lim boshladi to kezdim dala-tog’,

Kezdim ne yurtlarni – chiroyi tengsiz.

4. Qozoq sahrosi – bu beadad sahro,

Xayolday bepoyon, cheksiz va yiroq. (A.Oripov)