Маъруза 1: Кириш. Карьер атмосферасининг таркиби ва унга қўйиладиган талаблар. Карьер атмосферасини ифлосланиш омиллари

Расм 14.2 Карьерда ҳаво оқимини тўғри оқувчи схемаси.
Шундай қилиб, карьерни юзаси-борт, таги билан доимий тезлик чегараси ₁ орасида ҳавонинг ҳаракат тезлиги ўзгариши қаттиқ юзада 0 дан чегара ₁ да u_b га ўзгаради (расм 14.2)^.
 расм 14.2 да ва карьерни кейинги шамоллатиш схемаларида, ҳаво ҳаракатини тезлиги бир хил карьер чегарасида (борт, таги) шартли 0 дан фарқлангани кўрсатилган. Шу билан схемада қатлам кўрсатилмаган, уни чегарасида ҳаво ҳаракатининг тезлигини камайтирувчи асосий омиллар шартли кўрсатилган, у қаттиқ юзага ишқаланишдир, шамол оқимини карьер тепасидан ўтишида кенгайиши эмас экан. Мана бундай енгил тезлик эпюри ишқаланишни таъсирини ғолиблиги билан қатламни катта бўлмаслиги («чегара қатлами») ва майда масштаб схемасида уни тасвирлаш мумкин эмаслигидадир.
Тезликни ох ва поғоналар юзаси ўртасида ҳар хил кўндаланг кесмаларда оқимлар ўхшаш ва қуйидаги ифода формуласи билан ёзиш мумкин.
u=u_ocos (14.1)
бу ерда u_o - ox ўқидаги шамол тезлиги (расм 14.2)
=5.85y/x (14.2)
бу ерда x ва y лар координаталардир.
Тезлик u_o участка О-а да камаяди х ни ошиши билан оқимни кенгайиши туфайли, участка в-С да эса ошади ҳавонинг сиқилиши натижасида.^
Мана шу бўлимда келтирилган формулалар ҳаракат тезлиги ва ҳавонинг харажати учун ҳисоблар карьер атмосфераси изотермик ҳолати учун тўлиқ ҳолатда қўлласа бўлади.
Карьерни шамоллатадиган ҳаво харажатини бир қанча яқинлашиши билан ҳисоблаш мумкин. Бунда карьер ох ўқи ва карьерни юзаси бўйича шамолланади (Расм 14.2). Элементар ҳаво ҳажми, вақт бирлигида майдон орқали ўтувчи, бу эса ҳаво оқими х=l=const ҳоҳлаган кўндаланг кесимда жойлашган ва тик бўйича dy ўлчамда бўлиб, горизонтал бўйича 1 дир (расм 14.2 га қаранг).
Q=u1dy 14.3
Бу ерда: u – майдон марказидаги ҳаво тезлиги.
Кесим х=l=const орқали ҳавонинг умумий харажати.
Q= 14.4
Бу ерда: Н_l-кесим х=l=const даги карьер чуқурлиги 14.1 формулани ҳисобга олган ҳолда
Q=
Ўзгарувчи y ни  га ўзгартириб формула (14.2) ни қўллаб х=const учун оламиз.
dy=
14.4 даги формулага dy ифодасини қўйиб ва ундаги юқори чегара интеграли H_l ни ₂=5.84 H_l/l га алмаштириб, (ўзгарувчан  қиймати, подветрен бортни тегишли юзасини оламиз).
Q=0.71u₀x
Ёки интеграллангандан кейин
Q=0.171u_oxsin₂ 14.5
₁=15^o да, ₂/2 ва
Q=0.171u_ox 14.6
(14.5) ва (14.6) формулалари карьерни ҳамма кесимлари учун х=const бўлганда тўғридир, қониқтириш шарти 0<х<=l_n (расм 14.2 га қаранг), бу ерда l_n- подветерен бортини горизонтал текисликдаги узунлик сояси. Бунда тахмин қилинадики u₀ тезлик берилган деб.
Юзадаги шамол тезлиги u_b ва ох ўқидаги тезлик u₀ ўртасида нисбат бўлиб, умумий ҳолатда продалний координатларга боғлиқдир.
u₀/ u_b=а(х)
уларни қиймати тўғри оқимли шамоллаш схемаси учун В.С. Никитин бўйича 0.725 га тенг ёки
u₀/ u_b=0.725 14.7
МГИ маълумоти бўйича, бу нисбат тўғри оқимли шамоллаш схемаси учун 0.78 га тенгдир, рециркуляция схемаси учун (расм 14.3 га қаранг) у 1 дан карьерни подветренный борт юқори қошида 1 дан, унинг пастки қошида экспоненциалга яқин боғлиқлик бўйича 0.48 га тенгдир. Тўғри оқимли схема учун u₀/ u_b нисбатни ўртача 0.75 қабул қилиб (14.6) формуладан қуйидагини оламиз.
Q=0.128u_bx 14.8
(14.8) формула бўйича ҳаво харажати одатда х=L_n кесими учун ҳисобланади.
Q=0.128u_bL_b 14.9
Формулалар (14.5), (14.6), (14.8) ва (14.9) бўйича карьерни ҳоҳлаган кўндаланг кесими орқали ўтувчи ҳаво сони аниқланади, уни ўлчами баландлик бўйича карьер чуқурлигига тенг, кенглиги бўйича 1 га тенгдир.
Карьердан зарарлиларни олиб чиқиш. Карьерда тўғри оқимли шамоллатиш схемасида катта ўлчамдаги қандайдир турғун ҳудуд ҳосил бўлмайди, бу ерда зарарлилар тўпланиши мумкин бўлган. Зарарлиларни олиб чиқишда карьерни тўғри оқимни шамоллаш схемаси нуқтаи назаридан, у энг самаралидир. Мана бу схемада одатда зарарли ажралиш манбаида атмосферани фақат ўша ерида ифлосланиши кузатилади. Атмосферани умумий ифлосланиши манбада бўлмайди. Карьерни қиялик бурчаги кам бўлса, зарарлиларни чиқариш шарти шунчалик яхши бўлади. Шундай бўлгандан кейин унинг осиши билан ҳаво оқимини кенгайиш даражаси ошади ва кўриниб турибдики ҳаво тезлиги камаяди.
Шуни ҳам айтмоқ керакки, тўғри оқимли схемада тоза ҳаво борти ва ифлосланган ҳаво борти бортларни шамоллаш шарти бир ҳилда эмас. Шамол ости борт бу схемада доимо тоза ҳаво билан шамоллатилса, наветренний борт эса подветренний борт ва карьер тагини тозалаб келган аниқ зарарли бирикмалари бўлган ҳаво билан оқиб ўтади.