Маъруза 1: Кириш. Карьер атмосферасининг таркиби ва унга қўйиладиган талаблар. Карьер атмосферасини ифлосланиш омиллари

Жадвал 1.1.
Акролеин 0,2 Углерод окиси 20 Азот окиси (NO₂) 5
Формальдегид 0,5 Сероводород 10
Тринитротолуол 1 Ангидрит олтин гугурти 10
Ишчи худудни баландлиги шу ер сатҳидан 2 м юқорида бўлади. Ишчи худуддан майда чанглар ҳам чиқади, қаттиқ чанг бўлишининг ўлчами 0,1-0,5 мм бўлади.
Улар заҳарли ва заҳарсиз бўлиши мумкин. Заҳарлиги: свинец, симоб, хром, маргенц, мишяк, сурма ва бошқа элементлардан ташкил топган бўлса, зарарсизи: кварц, кўмир, қум ва бошқа чанглардан иборатдир. Узоқ муддат шу чангли ишчи жойларида ишлаш ва нафас олиш билан силекоз, антракоз, асбестоз касаллиги келиб чиқиши мумкин. Шуни ҳам айтиш керакки, жуда хавф туғдирадиган бу радиоактив чанглардир. Бундан рак касаллиги келиб чиқиши мумкин.
Одатда, чангни энг катта бўлаги инсон ўпкасига тушуши 10мкм (микрометр- 10^-6 м) дан ошмаслиги керак. Чангни энг катта бўлак ўлчами 5 мкм ва ундан кам, жуда ҳам хавфлиги 2 мкм кам эмаслигидир. Селикоз касали азот икки қуми (SIO₂)дан ҳосил бўлади.
ГОСТ 12.1.005-76 бўйича ҳаводаги чанг, карьерни ишчи майдонида ПДК меъёридан ошмаслиги керак. Шунинг учун юқоридаги қонун қоидалар ва жадвалда кўрсатилган кўрсаткичлар қийматига амал қилиши керак бўлади.
Ишчи худуддаги ҳавода битта йўналишдаги бир нечта зарарли нарсалар бўлган тақдирда, уларнинг химик қурулиши бир-бирига яқин бўлиб одамга биологик таъсир қилганда қуйидаги формуладан аниқлаш мумкин бўлади:


С₁ПДК₁ С₂ПДК₂... С_nПДК_n 1 (1.2)
Бу ерда С₁,С₂,. . ., С_n-ҳаводаги захарли нарсаларни хақиқий тўплами ПДК₁, ПДК₂,. . ., ПДК_n-ҳаводаги чегаравий рухсат этилган зарарли нарсаларни тўплами.


Карьер атмосферасининг ифлосланиш манбалари. Карьер атмосфераси бир қанча манбалардан ифлосланади: уларни жадаллаши, асосан, кон жинсининг ҳолати ва хусусиятига, иқлимий ва ҳаво шароитига, ишлаб чиқаришни техникаси ва техналогиясига, чангни сўндириш ва газларни ушлаш усулларига боғлиқ.
Карьер атмосферасини ҳолатини кўпроқ ўзгартиришига, умуман, унинг баъзи бир бўлимларини шамолитишига, харакатгдаги ҳаво оқимининг ҳаракати ва тартиби таъсири бўлади. Бу таркиб, келаётган, ҳосил бўлган ва карьердан олиб кетилган ҳаво билан аниқланади.
Манбаларни жойланиши бўйича ташқи ва ичкига бўлинади. Ташқи манбалар карьер ташқарисида, ичкиси эса, карьер ичида жойлашади. Шамол таъсирида бу манбалардан чанг ва газлар лаҳмларга тарқалиши мумкин, бу билан умумий ҳаво бузилади.
Ташқи манбаларга: майдалайдиган ускуналар, бойитиш ва агламерацион фабрикалар, металургия заводлари, шахтани шамоллатиш стволлари, тўкма ва маъданни сақлаш ери, автомобиль йўллар, ёқилғи қозонлари, ўсимлик йўқ ерлар ва бошқалар киради.
Ички манбаларга пармалаш ускуналари ва перфараторлар, қазиб олувчи ва ортувчи машиналар, ички ёнувчи двигателлар (автоағдаргичлар, тепловозлар - бульдозерлар ва бошқалар), автомобиль йўллар, ғишт қирқувчи машиналар, эловчи ва майдаловчи ҳамда сифатловчи қурилмалар, ёнғинлар, кўмир ва кон жинсларидан газларни чиқиши, ҳамда шамоллашга мойил бўлган юзалар ва чанг билан ёпилган юзалар киради. Ҳамма манбалардан чангни, газни чиқиши бўйича бўлиниши мумкин. Улар қуйидагича бўлинади. Бир ерни ўзида бўлади. Булар бурғулаш ускуналаридан, эксковаторлардан, ғишт қирқиш машиналаридан иборат.
Ҳажмий. Бу портлашдан сўнг газли ҳавони осмонда хосил бўлиши ва тарқалишидир. Бир хил бўлгани-булар ерни эрозияга учраши, карьерни юзини шамолланиши ва бошқалардир.
Манбаларни туриш жойи билан бўлинади: қўзғалмасга-майдалаш ва элаш қурилмалари, кўтариш конвейерлари ва бошқалар кирса, ярим қўзғалмасга эса автомобильлар, темир йўллар ва бошқалар киради.
Бурғулаш техникасидан энг кўп чанг ажратадиган ускуналар, булар шарлардан ташкил топган қурилма, ҳаво уруш ва айланиш ќамда иссиқлик билан бурғулаш укуналаридан иборатдир. Мана шу ускуналарни ишлатишда чангни ушлаб қолиш тадбири бўлмаганда чангланиш бирқанча 100 мгм³ га етиши мумкин. Чангни камайтириш тадбири бўлганда бирқанча маротибага камаяди. Олов усули билан бурғуланганда чанг билан биргаликда газ ҳам ажралади. Бунда газ ва чангни қўлланилган чора-тадбирлари бўлмаганда бир неча 1000 мгм³ га етади. Парамалашда қуйидаги қийматда СО₂-1,2%, СО-1,5% NO₂-0,0063% ва акролеин-0,036% газлар чиқади.
Портлатиш иши катта хажмда бўлганида чанг ва газларни чиқиши қуйидаги жадвал 1.2 да берилган:

Жадвал 1.2

Намунани олиш ери

1 вақтни ўзида қилинадиган портлатиш