Маъруза 1: Кириш. Карьер атмосферасининг таркиби ва унга қўйиладиган талаблар. Карьер атмосферасини ифлосланиш омиллари

Маъруза - 1: Кириш. Карьер атмосферасининг таркиби ва унга қўйиладиган талаблар. Карьер атмосферасини ифлосланиш омиллари.
Карьер аэрологияси фанининг маъноси ва моҳияти, карьер атмосферасининг таркиби ва унга қўйиладиган талаблар.
Карьер аэрологияси – очиқ кон ишларида меъёрий санитар-гигиеник меҳнат шароитларини яратиш мақсадида карьер атмосфераси ва у ерда содир бўладиган аэромеханик ва термодинамик жараёнларни ўрганувчи кончилик иши фани тармоғидир.
Атмосфера ҳавоси газлардан ташкил топган бўлиб, улардан азот 79%, кисларод 20,96%, кўмир ис гази нордон газ 0,04% ни ташкил қилади. Булардан ташқари ҳаво ҳар-хил ҳажимда сув пари ва жуда ҳам майда чанглардан ташкил топгандир.
Кислород (0₂) бу рангсиз, ҳидсиз, мазасиз газдир, унинг зичлиги ҳавога нисбатан 1,11 ни ташкил қилади. Кислародни сувда эрувчанлиги, ҳавога нисбатан 5 баробар юқоридир. Хавфсиз ишлаш қонунига асосан ҳаводаги кисларод 20% дан кам бўлмаслиги керак. 17% гача камайганида одамларда ҳаво етишмаслиги ҳосил бўлиб, юрак уриши бошланади ва 12% га етганда ҳушдан кетиш ҳолати бўлади, 9% да эса кисларод етишмаслигидан ўлим ҳолати бошланади.
Кислароддан бошқа, уни аллотропик кўринишдаги азон бўлиши мумкин. У кучли оксидловчи бўлиб электр чақмоғидан ва ҳар-хил оксидланиш жараёнидан ҳосил бўлади.
Азот (N₂) гази рангсиз, ҳидсиз ва мазасиз бўлиб, унинг зичлиги 0,97 ни ташкил қилади. Оддий шароитда у хавфсиздир. Юқори температурада кисларод сув билан бирикади.
Кўмир угле нордон гази (СО₂)-Ис гази, бу рангсиз, нордон мазали газ бўлиб, зичлиги 1,52 дир. У сувда енгил эрийди. Нафас олинаётган ҳавода уни кўп қийматда бўлиши билан заҳарланиш мумкин. 4,5% СО₂ қийматида нафас олиш қийинлашиб тезлашади, 6% да нафас олиш қийинлиги билинади ва ҳолсизланилади, 10% ва ундан юқори бўлганда ўзини йўқотиш бошланиб, 20-25% да ўлим ҳолати бўлади. Ҳамда инсонга зарарли бўлмаган қиймати 0,5% дир. Ис газини карьерда ҳосил қилувчи манбаи бу ер ости сувлари, ўт кетиш, портилатиш ишлари, термик бурғулаш ҳамда ички ёнар двигателларидир.
қидирув ишлари бўйича аниқланишича, карьер ҳавосини одатдагидек атмосфера ҳавосидек кўрилмоғи керак, аммо карьерни ишлаш жараёнида юқорида кўрсатилган газлардан ташқари унда заҳарли газ ва парлардан азот оқсидлари, углерод оксиди, сереводород, олтингугурт газлар ва алдогитлар бўлиши мумкин.
Алдогитларни карьер атмосферасида ажралишига ички ёнар двигателлари ва ўт билан бурғулаш сабаб бўлади. Баъзи бир карьерларни қазишда газ кўринишидаги радиактив моддалар атмосферага чиқиши мумкин. Улардан асосийси радон бўлиб, у радонни парчаланишдан ҳосил бўлади. Ишчи худдудидаги ҳаво таркиби кўп карьерларда заҳарловчи газ ва парлар ГОСТ 12.1.005-76 бўйича қуйидаги мгм³ қийматидан ошмаслиги керак, уларни қиймати қуйидаги жадвал 1.1 да кўрсатилган: